2022

laatste wijziging: 06-01-2023

16 Het wonder van betekenis

   Auteur: Marc van Dijk        
     Boek: Het wonder van betekenis 2021     
           Op zoek naar geluk en wijsheid met Paul van Tongeren
  Gelezen: 2 december - 25 december 2022
     Voor: leesgroep Senia Assen Fil 3 
Besproken: Vrijdag 6 januari 2023

06-01-2023 Is de wereld nu wel of niet verandert? We leven nu allemaal in bubbels. Kijken over een periode van 10, 50 of honderden jaren . . .

25-12-2022 mooi boekje (wel zonder de reiservaringen . . .)

Wat voorafging
Dag 1 (22-8-2021). Het wonder
Dag 2 (23-8-2021). Epifanie, zien wat er al is
Dag 3 (24-8-2020). Leven met de verscheurdheid
Dag 4 (25-8-2020). Is de paus een nihilist?
Dag 5 (26-8-2020). Gelukkig zijn = lukkend zijn
Dag 6 (27-8-2020). Een vluchteling in huis
Dag 7 (28-8-2020). Met dank aan
Dag 8 (29-8-2020). Strijd in jezelf
Dag 9 (30-8-2020). Niet zonder ons
Discussievragen

We !even als mensen in een normatieve wereld van mooi en lelijk, goed en slecht, saai en interessant, conflictueus en harmonieus, et cetera. Wetenschap noemt die persoonlijke ervaringen al gauw subjectief, terwijl ze zelf objectief zou zijn.

Mensen zijn politieke wezens die voortdurend met elkaar in debat moeten zijn over wat een menswaardig leven is.

In het spanningsveld van Aristoteles en Nietzsche onderzoekt Paul van Tongeren, Denker des Vaderlands, in dit boek de mogelijkheid van geluk. Zijn mensen “rationele wezens” die in een geordend universum geluk als hoogste doel nastreven of zijn ze het “nog niet vastgestelde dier” dat zich moet verhouden tot chaotische krachten in de wereld? Hoe overleven wij als moderne mensen dat conflict tussen orde en chaos? Het boek krijgt één uiltje, al is het onderwerp van het boek zeker niet eenvoudig.

.

Wat voorafging

Het bestuur van de Stichting Maand van de Filosofie benoemt Paul van Tongeren in 2022 tot Denker des Vaderlands en vraagt journalist Marc van Dijk ter gelegenheid van die benoeming een boekje te schrijven over diens filosofische denken. De journalist reist met hem mee naar Kreta waar Van Tongeren een cursus geeft over geluk bij Aristoteles. Van Dijk interviewt de nieuwe Denker des Vaderlands uitvoerig. Hij typeert hem als een grondige denker die een goede gids is in het verbinden van premoderne (in dit geval Aristoteles) en moderne denkers (in dit geval Nietzsche).

25-12-2022 Het boekje gaat dus niet over geluk bij Aristoteles, maar over Aristoteles EN Nietzsche

.

Dag 1 (22-8-2021). Het wonder

17 Het gaat in de filosofie (en in het leven) niet om de kale feiten.
17 Het gaat niet om de dingen die op de een of andere manier feitelijk vast te stellen zijn

Het leven van mensen wordt volgens Van Tongeren gedragen door betekenis. De wetenschap mag zich primair richten op het beschrijven en verklaren van onpersoonlijke ervaringen van mensen, in de filosofie gaat het om de interpretatie van persoonlijke ervaringen. Filosofisch denken draait rond het uitleggen van betekenis die mensen in hun leven ervaren. Onze dagelijkse wereld toont zich aan ons als mooi of lelijk, als saai of interessant, als bekend of vreemd dat wil zeggen in betekenissen die mensen met elkaar delen. Al die ervaringen kunnen misschien wel worden verklaard door neurowetenschap, psychologie of evolutietheorie, maar ze vragen ook om uitleg of duiding.

In ons dagelijks spraakgebruik komt het onderscheid van mens en wereld, subject en object (Descartes ) nog steeds terug. Anderen (Husserl Heidegger) willen juist laten zien dat beide bij elkaar horen, om zo recht te doen aan het mens-zijn. Van Tongeren kwalificeert het feit dat het leven van mensen betekenis heeft als een “wonder”.

Wetenschap mag betekenis dan afdoen als subjectief, maar dat perspectief negeert het feit dat we leven in een wereld vol betekenis, vol waarderingen.

26 kleur https://www.socsci.ru.nl/robvl/VanLierPdFs/Audi%20Magazine.pdf

/// JST Het cartesiaanse onderscheid tussen subject en object impliceert volgens Nietzsche nihilisme.

28 Aristoteles stelt dat mensen politieke wezens zijn.

De groep is nodig om te overleven, de politieke gemeenschap om een menswaardig leven te leiden. Als enige wezen beschikt hij over ‘logos’, verstand en taal, het vermogen om betekenis te verstaan en door te geven, bijvoorbeeld over wat wel of niet rechtvaardig is. De politieke gemeenschap vereist permanente discussie en debat, omdat betekenissen, waarderingen, waarden altijd onzeker zijn en omdat er voortdurend conflicten woeden over die interpretaties. Afspraken moeten die conflicten en onzekerheid beheersbaar maken.

.

Dag 2 (23-8-2021). epifanie, zien wat er al is

Bladzijde 33 tot en met 44

epifanie : plotselinge, verwarrende openbaring

- - Betekenis: Een zich aan de ratio onttrekkende, plotselinge, kortdurende, diep inwerkende ervaring waarin een zintuiglijk waarneembaar element in de gewone, alledaagse werkelijkheid een niet binnen een gangbaar kader te plaatsen reactie oproept bij wie het ondergaat.

36 Het wonder van betekenis ligt volgens Van Tongeren niet alleen in de goede en mooie dingen, maar ook in de afschuwelijke dingen. Hij gebruikt het religieuze begrip ‘wonder‘ hier bewust. Religie is voor hem een bron van wijsheid; het westerse denken over vrije wil en autonomie, verlangen, dankbaarheid, vergeving en existentie is sterk gekleurd door onze christelijke traditie. Filosofisch denken en geloven zijn volgens Van Tongeren niet met elkaar in strijd. De moderne filosofie komt voort uit de middeleeuwse theologie en tot in de 19e eeuw is ze christelijk gekleurd, zelfs bij Nietzsche. Filosofie en religie zijn niet zomaar los verkrijgbaar.
38 Het concept amor fati (liefde voor het noodlot) verwijst bij Nietzsche naar een welbepaalde houding van de mens ten opzichte van het lot. Hoewel Nietzsche geen duidelijke definitie geeft van hetgeen het lot behelst, is in ieder geval duidelijk dat het lot niet de voorzienigheid van een god is. Er bestaat dus geen god die een lotsbestemming met ons voorheeft.
40 Gelooft Van Tongeren zelf ook? Hij waardeert de rationele, wetenschappelijke kijk op de werkelijkheid, die ons veel positieve dingen heeft gebracht, maar hij wil de werkelijkheid niet beperken tot die blik. Er zijn nog andere perspectieven op de werkelijkheid: moreel, ethisch, esthetisch, religieus. De religieuze blik behoedt je voor de neiging om het absolute te willen identificeren en fixeren, want niets blijkt onmogelijk. Hoe moeten we omgaan met het wonder (van betekenis)?
40 Shakespeare : “more things in heaven and earth” :: er is ook een esthetische en een religieuze blik op de werkelijkheid
43 Volgens Levinas is de geschiedenis van de westerse filosofie een poging om de werkelijkheid te ordenen, waarmee we tegelijkertijd de onherleidbare eigenheid ervan tenietdoen.
43 Die eigenheid komt tevoorschijn in een ander mens. De dingen om ons heen kunnen zich niet verzetten tegen onze ordening, maar mensen wel, want het `gelaat van de ander’ breekt door iedere categorisering heen (`epifanie’). In de christelijke traditie is epifanie verbonden met verschillende bijbelverhalen over geboorte, doop en wonderen van Jezus. Deze verhalen maken niet iets nieuws zichtbaar, ze tonen wat al aanwezig is.

.

Dag 3 (24-8-2020). Leven met de verscheurdheid

Bladzijde 45 tot en met 62

46 Elke vaardigheid en elke wetenschap (evenals elke handeling en elke keuze) is […] gericht op iets goeds
- Een drugslaboratorium of een huurmoord . . .
46 Aristoteles is een teleologische denker dat wil zeggen dat alles in de wereld een doel heeft: de eikel wil eikenboom worden, de mens wil gelukkig worden. De moderne wetenschap daarentegen denkt sinds Darwin in termen van causaliteit over de natuur:

*** evolutie is een blind proces zonder einddoel.

47 Mensen zijn deel van de kosmos en worden volgens Aristoteles gedreven door doelen die goed zijn en al die doelen zijn uiteindelijk gericht op een hoogste doel (geluk), al is vergissen of mislukken altijd mogelijk.
48 Ons handelen is gericht op een hoogste goed, want anders zou het leeg en zinloos zijn.
49 Camus vraagt zich in zijn De mythe van Sisyphus of of het leven wet de moeite waard is in een wereld die uiteindelijk geen doel of zin heeft. In 24 eeuwen zijn we dus opgeschoven van een wereld die goed in elkaar steekt naar een wereld die leeg en zinloos is. Ook in de ethiek staat het teleologische denken onder kritiek.
50 Volgens Kant kan de basis van ethiek niet zijn gelegen in doelen, omdat die verkeerd kunnen zijn, terwijl allerlei handelingen dan door die doelen kunnen worden gerechtvaardigd. Hij benadrukt het grote belang van ethische spelregels (plichten).
51 We verlangen naar antwoorden, orde en zin, terwijl we weten dat die niet gegeven zijn

52 ALLES (de hele werkelijkheid) zit goed in elkaar
53 Wat kunnen we dan nog leren van Aristoteles, als onze kijk op wereld, mens en ethiek zo veranderd is? We herkennen ons volgens Van Tongeren zowel in Aristoteles (doelen) als in Kant (spelregels), we zien de grootsheid van het universum, maar ook de existentiële leegte van Camus. We verlangen naar orde en zin, maar die zijn er niet.
55 Nietzsche is de denker van die afgrond, van chaos.

Bij Aristoteles zie je dat de wereld goed in elkaar steekt en in die zin is hij een religieus denker. Die gedachte werd in zijn tijd breed gedeeld: de wereld is goed, de mens inbegrepen. die dat ook nog kan inzien. De grondhouding van verwondering over kosmos, natuur en mens moet wet in dankbaarheid worden ervaren.

Van Tongeren voelt zich wet verwant met die religiositeit van dankbare verwondering, maar tegelijk inspireert Nietzsche hem, die de werkelijkheid juist als chaotisch ziet.

“Het doet mij denken aan de situatie van Aniek, een jonge vrouw die ik ken. Zij lijdt aan een zeer ernstige vorm van autisme en haar leven is bij vlagen erg zwaar. De wereld verschijnt voor Aniek op elk moment als een puzzel. Ze moet constant de puzzelstukjes weer bij elkaar zien te krijgen om te zien wat ook alweer de voorstelling is. Soms lukt dat helemaal niet. Dan kan het uren duren voordat ze kan opstaan. Soms is de paniek zo groot dat ze niet eens meer kan praten. Als je dat meemaakt, zie je hoe wonderlijk het is dat het voor de meesten van ons allemaal op zijn plaats staat, voortdurend.”

58 Onze dagelijks wereld mag dan wet ordelijk zijn, omdat we die zo hebben ingericht. Toch rust die wereld volgens Nietzsche op interpretaties die zelf zonder fundament zijn. De wereld lijkt ordelijk, maar is broos (conflict, lijden, ziekte, dood). Ons (wetenschappelijk) kennen is volgens Nietzsche dan ook maar een creatieve interpretatie waarmee we ons staande houden in een chaotische werkelijkheid die ons doet huiveren en ons een moment van waarheid kan geven.
jugendstil – een vrouw op de rug van een tijger
60 De wetenschappelijk denkwijze is vandaag de dag dominant en die kwalificeert Nietzsche als nihilisme, alsof alleen de wetenschapper de ware werkelijkheid kent en onze huiver louter subjectiviteit is. Is verwondering nog mogelijk als je die huiver wegduwt?

.

Dag 4 (25-8-2020). Is de paus een nihilist?

Bladzijde 63 tot en met 80

63 Volgens Aristoteles is geluk het einddoel van het menselijk leven en dat kan gerealiseerd in een wereld die orde en doel kent. Kunnen wij daarin nog geloven of zijn wij ten prooi gevallen aan cynisme en nihilisme? We denken dat we met onze modern wetenschappelijke bril de ware werkelijkheid ontdekken, maar die relativeert en degradeert daarmee onze persoonlijke ervaringen tot louter subjectiviteit. Dat ziet Nietzsche als nihilisme.

Nihilisme is binnen de filosofie een begrip dat wordt gebruikt om de ontkenning van het bestaan van betekenis of waarde in de wereld aan te duiden, een besef van zinloosheid

71 Nietzsche onderscheidt drie fasen in de ontwikkeling van het nihilisme.
71 *** 1 *** : tragische acceptatie van de zinloosheid
- - In de eerste, pre-socratische fase (het bestaan / de wereld is zinloos, je kunt er toch niets aan veranderen) domineert het tragische levensgevoel dat de wereld orde en zin ontbeert en dat mensen alles wat hen overkomt maar hebben te aanvaarden.
72 *** 2 *** : constructies om de werkelijkheid te verbloemen
- - De tweede fase van het nihilisme begint bij Socrates en Plato die proberen dat tragische levensgevoel te overstijgen door naast de dagelijkse wereld van de schijn een stabiele, ware wereld van essenties te construeren. (De ideeën) Volgens Nietzsche verzinnen mensen daarmee voor het eerst een zogenaamde ‘ware‘ werkelijkheid waarin onze persoonlijke ervaring wordt gerelativeerd. Filosofie, theologie en wetenschap zijn alle drie in die zin nihilistisch.
75 *** 3 *** : vasthouden aan constructies waarin we niet meer geloven (in god, waarheid, marxisme e.d.)
- - In de derde fase van het nihilisme waarin we nu verkeren geloven we niet langer in de waarheid van deze constructies of idealen, maar we kunnen er ook niet zonder. We temmen de ongrijpbare werkelijkheid met deze constructies waarvan ‘God’ de hoogste samenvatting is. In deze fase wordt de waarheid ontmaskert: ‘God is dood’, aldus Nietzsche, onze wereld is zonder fundament.

75 Nietzsche stelt dan ook de vraag hoe we moeten leven als nihilisme onontkoombaar is. Hij probeert dat met noties als ‘Ãœbermensch’ en ‘Amor fati’, maar volgens Van Tongeren lukt dat niet goed, omdat je steeds weer verstrikt raakt in nieuwe constructies en interpretaties. Kan een houding van aanvaarding helpen in de zoektocht naar geluk bij Aristoteles?

.

Dag 5 (26-8-2020). Gelukkig zijn = lukkend zijn.

82 Het ochtendcollege gaat over geluk en deugd bij Aristoteles die geluk ziet als het einddoel van het menselijk leven.

83 Obstakel 1 : We zijn pessimistisch

83 Tegen de achtergrond van het nihilisme rest ons volgens Van Tongeren niets anders dan nieuwe mythes te ontwerpen en productief te maken.
84 Is Aristoteles nog optimistisch over menselijk geluk, onze moderne tijd is pessimistisch.

83 Obstakel 2 : We zijn nihilistisch

85 In de Griekse klassieke oudheid is de mens van nature gericht op het goede, al lukt dat niet altijd.
- Toch herkennen we volgens Van Tongeren dat aristotelische optimisme nog steeds en kunnen we ook van zijn ethiek nog leren.
- Geen enkele boogschutter schiet al zijn pijlen in de roos
- 86 Een zonnig mensbeeld
87 Als geluk het hoogste doel van de mens is, wat is geluk dan precies? Geluk gaat bij Aristoteles over de activiteit van de ziel overeenkomstig haar voortreffelijkheid dat wil zeggen het gaat om optimale zelfverwerkelijking. Het draait niet om een gelukt of geslaagd mens, maar om een lukkend mens dat kan leven in een ‘flow‘.
De verschillende deugden (zoals moed, matigheid, verstandigheid en rechtvaardigheid) zijn volgens Aristoteles aspecten van die zelfrealisatie, eigenschappen die dat helpen ontwikkelen. Je bent gelukkig in de mate dat dat lukt.
90 Eerste conclusie: Niet iedereen die zich gelukkig voelt, is ook echt gelukkig

91 Geluk is meer dan een subjectief gevoel.
- Volgens Aristoteles zit de kwaliteit van plezier niet in het plezier zelf, maar in de kwaliteit van de activiteiten zelf.
- Het verschil tussen:
  - het lezen van de Ethica
  - het eten van een reep chocolade
- Plezier is meer een bijverschijnsel van een handeling, geluk zit in het handelen zelf.
92 Tweede conclusie: Geluk is altijd plezierig, maar dat betekent nog niet dat elk plezier “geluk” mag heten

92 Aristoteles erkent wel verschillen tussen mensen. In formele zin stelt hij vast dat als activiteiten niet een ultiem doel dienen, ze hooguit een element in geluk kunnen zijn (zoals rijkdom en roem).
94 De inhoudelijke bepaling van wat geluk is ligt vandaag de dag moeilijk, omdat dat al snel als paternalisme of moralisme wordt gezien.
94 Aristoteles zet die stap wel en hij gebruikt daartoe een driedeling:
- geluk als
  - 1) plezier,
  - 2) als succes en eer en
  - 3) als denken en inzicht.
    - - Alle drie zijn onvoldoende om van geluk te kunnen spreken.
96 Aristoteles schrijft zijn normatieve opvatting van geluk niet voor, maar hij biedt zo wel de mogelijkheid tot kritische evaluatie.

96 Geluk is optimale zelfverwerkelijking dat wil zeggen:
- - denken met het oog op inzicht
    - handelen dat tot erkenning leidt
      - gevoelens die passend zijn
        
        genieten als je dat voor elkaar krijgt.

96 Anders gezegd volgens Van Tongeren:
- - geluk gaat over een subtiel gevoelsleven, handelen en !even in verbondenheid,
  - gestuurd door waarden die jou aanspreken en overstijgen.
97 Al is geluk hier een moreel begrip (ultiem doel) en spoort het aan tot een bepaalde manier van leven (deugdenleer),
- toch is geluk niet volledig maakbaar. Je moet een beetje mazzel hebben

.

Dag 6 (27-8-2020). Een vluchteling in huis.

Kant : “žZwei Dinge erfÃ¼llen das GemÃ¼t mit immer neuer und zunehmender Bewunderung und Ehrfurcht, je Ã¶fter und anhaltender sich das Nachdenken damit beschÃ¤ftigt: Der bestirnte Himmel Ã¼ber mir, und das moralische Gesetz in mir.

102 Van Dijk en Van Tongeren spreken samen over de Europese vluchtelingencrisis van 2015.
102 Van Tongeren vroeg zich toen of waarom hij eigenlijk geen vluchteling in huis neemt. Vaak weten we wel wat we behoren te doen, maar we hebben ook altijd redenen waarom we dat niet doen.
103 Hij en zijn vrouw hebben begin 2020 een Syrische vluchteling in huis genomen, die vier en een halve maand is gebleven. Op een verzoek van hem hebben ze positief gereageerd. Dat verzoek voelde als appel.
Moet je wel ja zeggen? Op utilitaristische gronden kun je weigeren, omdat er altijd groter leed is dat moet worden aangepakt.
106 Zelf dacht Van Tongeren meer in termen van de plichtsethiek van Kant:
- doe dat wat als algemene regel kan dienen (categorische imperatief).
- Je moet in dit geval iemand in nood helpen, maar het persoonlijke appel voelde toch dwingender.
107 Levinas‘ filosofie past in de kantiaanse ethiek, maar dan wel op eigen wijze: niet de stem van de rationaliteit (categorische imperatief) is leidend, maar de concrete gedaante van iemand die mij aankijkt.
108 Vanuit aristotelisch perspectief kun je zeggen dat geluk het hoogste doel van het !even is en dat geluk optimale zelfverwerkelijking is, waartoe ook de zorg voor anderen en de gemeenschap behoort (liefde, erkenning, solidariteit).
- ```
-- https://www.janux.nl/wp/thema/200-ethiek/
```
  - https://www.janux.nl/wp/thema/210-deontologie/
  - https://nl.wikipedia.org/wiki/Utilitarisme
  - https://www.janux.nl/wp/thema/220-gevolgenethiek/
110
110 Aristoteles spreekt dus eerder van zelfrealisatie dan van plichten of principes.
111 Alle ethische perspectieven (deugdethiek, plichtethiek, utilitarisme) kunnen helpen om ons leven vorm te geven.

.

Dag 7 (28-8-2020). Met dank aan.

114 Aristoteles biedt volgens Van Tongeren een prachtige handreiking voor een geslaagd !even, hij helpt je om je eigen vormingsproces te versterken en te verbeteren.
115 De aristotelische deugdethiek zoekt daarbij altijd het juiste midden tussen twee uitersten. Filosofie is uiteindelijk een grote oefening in zelfkennis, persoonlijk en cultureel.
116 Voor Socrates is alleen !even dat zichzelf onderzoekt, de moeite waard. Over zelfkennis van onze cultuur is veel lectuur beschikbaar, maar hoe kom je tot een ethiek van persoonlijke zelfkennis?
116 Eerder die week liet Van Tongeren de cursisten een oefening doen aan de hand van de eerste bladzijde uit Overpeinzingen-180-n-C van Marcus Aurelius die daar aangeeft hoe belangrijk verschillende mensen voor hem zijn geweest.
118 Hebben de cursisten ook van die voorbeelden gehad? Te vaak denken mensen volgens Van Tongeren dat ze autonoom zijn, maar ons leven is en wordt in belangrijke mate bepaald door anderen (heteronomie). De Ander – Levinas
117 Deze oefening is primair bedoeld om te laten zien hoe belangrijk anderen voor je zijn (geweest), maar het is tegelijk een oefening in dankbaarheid, een eigenschap die inmiddels gemarginaliseerd is. Kunnen we wat ons overkomt aanvaarden als geschenk?
129 Zelfs de dood van zijn eerste kleinkind wil Van Tongeren zien als goed dat wil zeggen dat het betekenis heeft, al wordt het daardoor niet mooier. De absurditeit van het leven kan alleen ingezien door betekeniswezens, want als je betekenis kent weet je wat betekenisloosheid of absurditeit is.

.

Dag 8 (29-8-2020). Strijd in jezelf.

131 Van Tongeren vindt dat wandelen en denken heel goed samengaan.
132 Mensen staan in de tijd, ze kunnen ook lijden aan de tijd en wandelen zorgt ervoor dat je ontspant, maar toch niet kunt ontsnappen aan je gedachten. Je bent gericht op verleden en toekomst, maar toch ben je in het nu, verbonden met het landschap, terwijl lichaam en geest elkaar niet in de weg zitten.
135 Marc van Dijk heeft 3 vragen:
- Verwordt deugdethiek niet tot een vermoeiend perfectionisme?
- Moet je voor een levensfilosofie kiezen?
- Wat hebben geluk en het wonder van betekenis met elkaar te maken?
136 Als het goed is zit het plezier toch vooral in het doen (muziek maken, wandelen, schrijven). En als iets beter lukt, dan wil je daarmee toch verder gaan? En dan geniet je toch ook? Van Tongeren begrijpt de aarzeling wel, want er bestaat ook niet een beeld van een perfect of harmonieus leven.
138 We herkennen ons als mensen zowel in Aristoteles‘ orde als in Nietzsche’s chaos. Voor Aristoteles is de mens een rationeel wezen dat zoekt naar zelfrealisatie en voor Nietzsche is de mens daarentegen het “nog niet vastgestelde dier” dat het conflict van leugen en waarheid, orde en chaos durft aan te gaan.
140 Hedendaagse levenskunstfilosofen (zoals Joep Dohmen en Wilhelm Schmid) zien volgens Van Tongeren te weinig de implicaties van Nietzsche’s omschrijving van de mens. Als er geen eigenlijke identiteit is, hoe moet je dan jezelf verwerkelijken?
141 Dat lijkt een onmogelijke opgave, ook at pleit Nietzsche wel voor stijl, kracht, “Amor fati“. Hij blijkt zelf slachtoffer te worden van de innerlijke strijd in het hedendaagse nihilisme.
141 antagonisme felle tegenstelling van meningen
145 Dynamiet moet er zijn!

.

Dag 9 (30-8-2020). Niet zonder ons.

147 Het ging deze week over betekenis, Aristoteles en Nietzsche.
148 De `dood van God’ staat volgens de Denker des Vaderlands voor verlies van waarheid, orde, doel en zin. De strijd tussen orde en verdeeldheid woedt in ieder mens.
148 De postmoderne mens leeft in een ‘conflict van interpretaties’ (Paul Ricoeur). Aristoteles en Nietzsche combineren is lastig, want wij bevinden ons in dat conflict: geloven in orde, maar tegelijkertijd twijfelen. De opdracht aan ons is om dat conflict te cultiveren. Er is alle reden om onrustig en ongerust te zijn.
149 Hoed je voor de waarheid, want dan stopt het denken!
149 Is waarheid dan een constructie?, zoals van Tongeren schetst (en zoals ook complotdenkers en populisten menen)? Dat geldt voor de fundamentele idee van waarheid en voor wetenschappelijke waarheden.
149 Dat betekent niet dat er geen kennis bestaat (volgens de regels van de wetenschap), want feiten kun je vaststellen, maar ze zijn altijd deel van een web van betekenissen (interpretaties).
150 Feiten stel je vast, betekenis interpreteer je. Omdat feiten en interpretatie altijd samengaan, zal er ook altijd (publieke) discussie zijn over de relevantie van de feiten.
150 Kern is steeds wat van waarde is.
150 We construeren een wereld met behulp van onze waarden, maar die wereld is nooit definitief.
151 De mens is een wezen wiens leven draait rond betekenis, betekenisverlies en betekenisloosheid. Hij leeft te midden van een conflict van interpretaties. Dat mag antropocentrisch klinken, maar dat kan niet anders, want de mens is als redelijk wezen altijd centrum van denken en handelen. Ieder perspectief is antropocentrisch, maar dat betekent niet dat het alleen om menselijke waarden draait, want ook de natuur heeft intrinsieke waarde.
152 Betekenis zien (orde, chaos, schoonheid, rechtvaardigheid, et cetera) is inherent aan mensen, maar dat houdt niet in dat mensen betekenissen maar vrijelijk kunnen creeren, want vaak ontstaan ze in reactie op mensen en omstandigheden dat wil zeggen we ontvangen betekenis ook.

.

DISCUSSIEVRAGEN

Paul van Tongeren benadrukt (dag 1) het wonder van betekenis (mooi en lelijk, recht en onrecht et cetera). Biedt de wetenschap een ‘beter’, ‘objectief beeld van de wereld waarin we leven?
Filosofie en geloven staan volgens de Denker des Vaderlands (dag 2) niet per se op gespannen voet met elkaar. Wat pleit er voor of tegen zijn standpunt?
Van Tongeren concludeert (dag 3) dat we in de 24 eeuwen tussen Aristoteles en Albert Camus zijn opgeschoven van een wereld die goed is naar een wereld zonder doel of zin. Deelt u die conclusie?
We zullen volgens Nietzsche inzien wat het betekent dat ‘God dood is’: onze wereld heeft niet langer een fundament. Moeten we nieuwe ‘mythes’ ontwerpen? Of aanvaarden dat dat niet kan?
Aristoteles omschrijft geluk als optimale zelfrealisatie (dag 5). Van Tongeren zegt dat dat idee nu gezien wordt als moralistisch of paternalistisch. Ziet u dat ook zo?
Vandaag denken mensen algauw dat ze autonoom zijn, maar we zijn volgens Van Tongeren in sterke mate bepaald door anderen (dag 7). Wat vindt u van die stelling?
We zouden onszelf zowel in Aristoteles als in Nietzsche herkennen (dag 8). Deelt u die opvatting?
leder perspectief is volgens Van Tongeren antropocentrisch (dag 9), maar toch kunnen we de eigen waarde van de natuur een plaats geven. Blijven we toch niet gevangen in zo’n perspectief?