Democratie als werk in uitvoering

Schets van Rosanvallon door Ido de Haan.

Bladzijde 9 tot en met 40

Democratie heeft niet zozeer een geschiedenis, maar is er een. Zij verandert steeds van vorm, en dat is een van de essenties ervan. Voor Rosanvallon is de geschiedenis (ook van de democratie) de manier waarop samenlevingen zich organiseren.

Rosanvallon beschouwt de Franse manier van kijken naar de historische processen niet als maatgevend. Democratie moet als eerste begrepen worden als permanente reorganisatie van het sociale leven.

Pierre Rosanvallon is een tegenpool van het type theatrale intellectueel. Jean-Paul Sartre en Bernard-Henry Levi (bekend door hun boeken en affaires) zetten zij hun bekendheid in om politieke meningen te verkondigen. Rosanvallon valt meer onder het type werkman, de smid die de maatschappij probeert te voorzien van nieuw gereedschap waarmee we onze samenlevingen beter kunnen begrijpen.

Rosanvallon is de opvolger van Pierre Bourdieu en sinds 200 hoogleraar Moderne en hedendaagse geschiedenis van het politieke aan het College de France. Rosanvallon ontwikkelde een vorm van arbeiderszelfbestuur die meer raakt aan het besturen van het zelf (“verander de wereld en begin bij jezelf“) dan aan hoogdravende politieke ambities.

Democratisch zelfbestuur moest volgens hem gemeenschap breed worden georganiseerd, zodat het eerder een cultuuronderdeel dan een institutie zou zijn. Hij was dan ook minder geporteerd van staatsleiding. Eerder had en heeft hij een nogal liberale instelling, die het onderlinge contact van staat en individu voorop stelt. Veel van de organisatie van de zelfbesturende processen wil hij overlaten aan het organiserend vermogen van de mensen zelf en daardoor de staat ontlasten terwijl de processen transparant worden.

Rosanvallon begon in de vakbeweging en later over naar de wetenschap. Hij wordt uiteindelijk hoogleraar geschiedenis van het politieke. Hij kon hier de wortels van zijn beelden uit de historie opgraven. Hij maakte daarnaast het intellectuele failliet van de progressieve beweging in Frankrijk mee. Hij richtte een nieuwe denktank op en ging verder op zijn eigen weg: van socialisme naar republicanisme.

Op die weg ontdekte Rosanvallon dat democratische macht een onvermijdelijk tekort vertoont: de plaats van macht is leeg.

06-04-2022 Wat betekent dit? Claude Lefort (1924 2010) was een Frans filosoof. Hij is voornamelijk bekend vanwege zijn studie van het totalitarisme en zijn politieke filosofie van de democratie. Volgens Lefort is de democratie een systeem waarbij de plaats van de macht altijd leeg blijft. Dit wil zeggen dat de democratie een programma is dat nooit af is, maar tegelijkertijd altijd bezig zichzelf te hervormen en te verbeteren.

• Democratie heeft dus een gefundeerde bepaaldheid die het gevolg is van een reeks onoplosbare meningen: de vertegenwoordigers van de representatie hebben zeer verschillende kwaliteiten; democratie als politieke notie of als sociaal concept; legitimatie; termijnen; regime of samenlevingsvorm.
• Democratische macht is daarom niet zozeer leeg als wel complex en onvolmaakt. Dit is een steeds terugkerend element in de betogen van dat democratie geen einde, geen apotheose, geen teleologie kent, geen ideologie, maar een manier van werken.
• Sinds de Franse Revolutie wordt er geworsteld met het electorale mechanisme in de democratie. Hoe verkrijg je een goede representatie van het volk?
• Alleen in die representatie laat het volk zich kennen, “het volk” als feit bestaat niet, is niet vindbaar en dus is dat een fictie.
• De democratie is daardoor in principe onvoltooibaar. Het volk dat zichzelf bestuurt is nooit eenduidig te identificeren. Het zal dan ook een hele uitdaging worden om een nieuwe invulling te geven aan het algemeen belang. Ook naar de huidige tijd en de toekomst kijkend is dat duidelijk.
• Veel deelbelangen strijden om voorrang bij het gebruik van nutsinstellingen. Democratie gaat dan lijken op `georganiseerd wantrouwen‘, hetgeen onder andere blijkt uit het groeiende aantal toezichthouders op het openbaar bestuur.
• Georganiseerd wantrouwen, ofwel de mobilisatie van een tegenstem. Niet als pervertering van de manier van werk politieke participatie. Deze kan doorslaan in populisme, dat meent de stem van ‘het volk’ te vertegenwoordigen.
• Telkens probeert Rosanvallon stappen te zetten in het verbeteren van de democratische manier van werken. Niet alleen de Franse, maar breder dan dat, ook meer algemeen geldige voorstellen. Het nadeel is dan weer, dat hoe vager de discussie, hoe vager de contouren worden.

Over het probleem van de (on)gelijkheid.

• Niet alleen schijnt de sociale ongelijkheid te zijn toegenomen, ook nogal wat nieuwe vormen van deprivatie steken de kop op en vragen om erkenning, in elk geval om zichtbaarheid.
• Hierbij speelt een paradox een rol: mensen beklagen zich vaak over de gevolgen van oorzaken die ze liefhebben. De rol die de staat speelt en moet spelen is steeds ter discussie.
• Het krachtige van Rosanvallon is dat hij onvermoeibaar blijft aangeven waarom en waarvoor democratie goed is.
• En dat zijn in zijn ogen democratie meer is dan slechts politieke doelen.
• Elke ordening is voorlopig, als het maar draait om mensen in de betreffende gemeenschap en onderlinge horizontale en verticale discussies met elkaar.
• Rosanvallon spreekt van een “lange rij teleurstellingen”.

5.1 “De legitimiteit van toezichthoudende instanties komt in het algemeen voort uit hun onafhankelijkheid, maar hoe kun je een politiek oordeel vellen zonder zelf politiek geïnvolveerd te zijn?’ (blz.29) Wat vindt u van deze stelling? Lijkt die niet wat op ‘Je moet er geweest zijn om erover te kunnen oordelen’? of is een zekere mate van belangenverstrengeling te accepteren ten behoeve van de kwaliteit van het oordeel?

5.2 Ziet u in Nederland de werking van de ‘paradox van Bossuet’: mensen beklagen zich vaak over gevolgen van oorzaken die ze liefhebben. (blz.33)