2022

laatste wijziging: 22-07-2022

09 Sartre – Het existentialisme is een humanisme

      Auteur: Sartre, Jean-Paul
        Boek: Het existentialisme is een humanisme - 1946
     Gelezen: juni - juli 2022 
        ISBN: witte beertjes 3506755
        Voor: mezelf

https://nl.wikipedia.org/wiki/L’existentialisme_est_un_humanisme
https://humanistischecanon.nl/venster/existentialisme/jean-paul-sartre-het-existentialisme-is-een-humanisme-1946/

In de vorm van een verdediging van het existentialisme tegen bepaalde terugkerende verwijten geeft dit boekje een beknopte en heldere samenvatting van Sartres atheÃ¯stische existentialisme

Kritiek op het existentialisme
- Allereerst het verwijt dat mensen ertoe worden bewogen om te blijven steken in een quiëtisme (levensopvatting: een passieve houding ten opzichte van de werkelijkheid) van der wanhoop. Dit zijn vooral vermijden van de communisten
Marxistische kritiek
- Het existentialisme schiet tekort in de menselijke solidariteit
Katholieke kritiek
Pessimisme en existentialisme
Naturalisme en existentialisme
volkswijsheid

de existentialisme “mode”
de twee existentialisme scholen
het bestaan gaat aan wezensbepaling vooraf
- Hij begint met de beroemd geworden these: de existentie gaat vooraf aan de essentie (L’existence précÃ¨de l’essence). Daar waar traditioneel vanuit een menselijke natuur gedacht werd, al dan niet door God geschapen, zegt Sartre dat een dergelijke opvatting alleen op voorwerpen van toepassing is, niet op mensen. Pas in zijn handelen definieert een mens zich, er bestaat niet een voorafgaand model of definitie van hoe een mens is. Pas achteraf kan men constateren wat een mens geworden is.
een technische kijk op de wereld
God en mens bij de 17e eeuwse filosofen
De menselijke natuur bij de 18e eeuwse filosofen
het atheÃ¯stisch existentialisme
het atheÃ¯stisch existentialisme
de mens is wat hhij van zichzelf maakt
hetzelfde ontwerp
de mens is zijn volle verantwoordelijk
de keuze
wie kiest, kiest voor allen
de daad van de enkeling bindt de hele mensheid
de angst
angst en onwaarachtigheid
Kierkegaard en de angst
Abraham en de engel
de angst leidt niet tot daadloosheid
angst en verantwoordelijkheid
de geseculariseerde moraal
het Franse radicalisme
Dostojewski en het existentialisme
de menns is vrijheid
de mens denkt de mens uit
de verlatenheid
de twee typen van moraal
waarde en gevoel
ons gevoel blijkt uit onze daden
keuze en engagement
er is geen algemene moraal
een voorbeeld
de wanhoop
de mogelijkheden
wanhoop en actie
er is geen menselijke natuur
het engagement
geschiedenis en menselijke keuze
existentialisme contra quiëtisme
de onwaarachtigheid
de mens is wat hij doet
de mens is niets meer dan zijn leven
pessimisme of optimistische strengheid
verantwoordelijkheid van de mens
het existentialisme is een optimistische leer
de subjectiviteit
het Cogito / IK
existentialisme en materialisme
Cartesiaanse en existentiële subjectiviteit
het bestaan van de ander
het mens-zijn
situering in de historie en mens-zijn
universaliteit van het individuele zelfontwerp
het algemeen menselijke
het engagement
keuze en subjectiviteit
situatie
keuze en ongemotiveerde daad bij Gide
moraal en esthetica
de existentialistische moraal
de mens kiest zijn moraal
de keuze is niet willekeurig
het existentialisme en de vooruitgang
de mens die zichzelf ten opzichte van de anderen
de onwaarachtigheid
de vrijheid
de vrijheid van de ander
de waarachtigheid
abstracte en concrete moraal
voorbeeld
voorbeeld
de existentialistische waarden
het humanisme
het klassieke humanisme
het existentialistische humanisme
de transcendentie
existentialisme en atheÃ¯sme
conclusies
discussie
vraag
popularisering en engagement
filosofie en politiek
de houding van Marx
filosofie en marxistische politiek
de zin van het existentialistisch engagement
existentialisme en radicaal-socialisme
existentialisme en neo-liberalisme
humanisme in twee betekenissen
de menselijke natuur
het begrip mens-zijn
crisis der universaliteit
een miserabele “natuur”
het voor-engagement
menselijke natuur geschiedenis
het existentialisme loochent de geschiedenis
er is geen mens-zijn in het algemeen
de objectieve mens
humanisme en libeeralisme
christendom en existentialisme
mens en milieu
de instrument alleen tijd
er is 1 wereld
het existentialistisch engagement is willekeurig
existentialisme en revolutie
existentialisme en politiek
afwachtingspolitiek
marxisme en dogmatisme
de causaliteit in de geschiedenis
de causaliteit
kritiek op het marxistisch causaliteit begrip
de wetenschappelijke waarheid

De mens is volledig vrij in het maken van deze keuzes. Daarmee gepaard gaat de verantwoordelijkheid die elke mens heeft voor zijn keuzes (en handelingen). Maar niet alleen dat: de mens is ook verantwoordelijk voor de hele mensheid. Dit omdat we in onze keuzes ook altijd een beeld scheppen van de mens zoals wij denken dat hij zou moeten zijn. Onze keuze is namelijk altijd impliciet een positief waardeoordeel (we kunnen alleen datgene kiezen wat wij goed vinden). Een mens moet zich bij zijn keuzes altijd afvragen: Wat zou er gebeuren als iedereen dit doet? Het is die verantwoordelijkheid die resulteert in angst.

Een existentialist betreurt het niet-bestaan van God, want zonder God is de mens in de steek gelaten (délaissement), niets is a priori ‘goed’, de mens heeft niets om zich aan vast te houden. En anderzijds zijn er ook geen excuses voorhanden; wij handelen in volstrekte vrijheid; de mens is veroordeeld tot vrijheid (veroordeeld, immers we scheppen onszelf niet).

Als het gaat om concrete keuzes maken, dan is geen enkele moraal toereikend. Ze zijn allemaal te algemeen om direct toepasbaar te zijn in het dagelijks leven. Er is geen leidend principe; pas na afloop van het handelen kan men constateren waarvoor gekozen is. En hier maakt Sartre de vergelijking met een kunstwerk: net zoals van tevoren niet gezegd kan worden wat een kunstwerk gaat worden, zo ook met onze handelingen. Pas achteraf kan in het kunstwerk gezien worden welke esthetische waarden erin zitten; maar nooit kan van tevoren worden gedefinieerd welke waarden in een kunstwerk moeten zitten. Zo ook met het handelen de mens.

Het existentialisme is daarmee een filosofie van het handelen. Het existentialisme scherpt de mens in dat alleen de handeling telt (en niet allerlei gedroomde of mislukte plannen). Het is daarom misplaatst het existentialisme pessimisme te verwijten. Dit gebeurt door mensen die bezwaar hebben tegen personages in Sartres romans. Maar deze mensen, zegt Sartre, hebben geen probleem met de boeken van Emile Zola, waarin ook allerlei ‘slechteriken‘ optreden. Waarom is dat? Omdat Zola het zo voorstelt dat zijn personages slachtoffer zijn van erfelijke componenten die hun gedrag ‘verklaren’. Dat is geruststellend, er is een excuus. In Sartres romans is een lafaard gewoonweg schuldig aan zijn lafheid. Het existentialisme is dus confronterend, maar ook optimistisch: de mens heeft zijn eigen lot volledig in handen.

Het existentialisme gaat uit van het Cartesiaanse cogito. De mens bereikt zichzelf in zijn bewustzijn, en dat is de eerste ‘waarheid’. Maar volgens Sartre ontdekt de mens in het cogito ook direct de anderen. De anderen zijn namelijk de voorwaarde voor ons bestaan als ‘iets’ (het gekwalificeerd zijn): alleen in het oordeel van de anderen worden wij iets bepaalds. Verwijten van solipsisme zijn daarmee weerlegd. En omdat het eenieder vrij staat te kiezen, kan men zich (bijvoorbeeld) aansluiten bij een partij of gemeenschap, en zo ‘solidair’ worden.

Het existentialisme kan waardeoordelen uitspreken, namelijk over de vraag of er al dan niet mauvaise foi (kwade trouw, zelfbedrog) in het spel is. Dit is geen moreel waardeoordeel, maar toch een waardeoordeel. Mauvaise foi wil zeggen dat iemand zich onterecht verschuilt achter een excuus, en zijn volledige vrijheid ontkent.

In 1945 had Sartre al zijn filosofisch hoofdwerk L’Ãªtre et le néant gepubliceerd, en L’existentialisme est un humanisme is geen tekst waarin Sartre baanbrekend werk verricht. Het is eerder een op een groot publiek gerichte samenvatting van zijn opvattingen als atheÃ¯stisch existentialist. Sartre is in deze periode nog niet bezig het marxisme te integreren met zijn existentialistische opvattingen.

Een belangrijk werk dat als reactie op dit boekje van Sartre kan beschouwd worden is de Brief Ã¼ber den Humanismus (1949) van Martin Heidegger. Sartre was zelf in zijn werk sterk beÃ¯nvloed door teksten van Heidegger zoals Sein und Zeit (1927) en Was ist Metaphysik? (1929). In deze werken zette Heidegger een analyse van de mens (in zoverre hij het zijn verstaat) of het Dasein uiteen. Deze analyses lijken op het eerste gezicht sterk op Sartres beschrijvingen van de mens. Sartre plaatst Heidegger zelf ook effectief binnen het existentialisme, en meer concreet binnen de atheÃ¯stische variant ervan.

Heidegger distantieert zich echter van het werk van Sartre en van het label van existentialist. Het is voor Heidegger niet om een antropologie te doen. Het draait voor Heidegger om het Zijn en niet het zijnde. Sartre gebruikt voor zichzelf wel terecht de term existentialisme, maar verwijdert zich van de positie ingenomen in Sein und Zeit.

Specifiek heeft Heidegger ook kritiek op Sartres formulering l’existence précÃ¨de l’essence. Sartre heeft volgens Heidegger de traditionele verhouding van essentie en existentie wel omgekeerd, maar hij blijft vastzitten binnen het traditionele kader van de metafysica, dat Heidegger net wil overstijgen. Het humanisme van Sartre staat voor Heidegger nog in een traditie die inherent metafysisch is. Binnen het humanisme krijgt de mens nog steeds een essentie toegedicht, namelijk dat van ‘redelijk dier’. Dat is ook nog zo bij Sartre, aldus Heidegger: dit blijkt uit Sartres sterk op Descartes‘ geÃ¯nspireerde beschrijvingen van de mens als (zuiver) bewustzijn of zuivere subjectiviteit.