15 

Sessie 16 - Maandag 16 november 2020

207 – Hoofdstuk 15 Het onbewuste

  • Wat gebeurt er in de loop van de negentiende eeuw met de mens?
  • In hoeverre bestaat iets?
Inhoud

   detail

 

.

221 Hoofdstuk 15 Het onbewuste

 

221 Aan de ene kant zet het ontnuchterende denken van de verlichting zich voort in de natuurwetten, die de ene naar de andere ontdekking doen. Het materialistische denken van Lamettrie mondt uiteindelijk in onze eigen tijd uit in bijvoorbeeld het ik van de mens is niet meer dan een brein: tegelijkertijd zien we tendens aan de andere kant, namelijk het irrationalisme, waarin de menselijke zelf ervaring zich getracht uit te drukken in haar onherleidbare singulariteit, onvoorspelbaarheid en ongrijpbaarheid dat eerder cynisme ziet de mens niet als een verkeerde. De machine die met ingenieurskunst. Bestieren. En bij te stellen van hij is pas een ik doordat hij niet terug is te brengen tot algemene patronen en de universiteit van de wetenschappelijke reden.

Uiteindelijk zal dit uitmonden in het postmodernisme

Twee tendensen :

  1. De objectiverende, wetenschappelijke tendens;
    • positivisme – logica – extern gericht
      • behaviorisme
  2. Irrationalisme waarin de menselijke zelfervaring zich tracht uit te drukken in singulariteit, onvoorspelbaarheid en ongrijpbaarheid. Een mens is pas een ‘ik’ doordat hij niet is terug te brengen tot algemene patronen.

[GNU noot: waarom noemt Ger Groot  b irrationalisme? Is b niet rationeel, in strijd met de rede? Hier dachten een aantal denkers heel anders over. Bijvoorbeeld Edmund Husserl wijst er op dat het niet rationeel is om het objectiverende niet terug te koppelen aan het individuele bewustzijn. Redelijkheid is voor hem zelfbewustzijn dat o.a. wetenschappelijke kennis als uitdrukking van zichzelf (zelfbewustzijn) ziet.]

Bron van deze ambiguïteit is de Reformatie:

  • De wereld wordt bepaald door causaliteit en het domein van de wetenschap.
    • (In het katholicisme is het heilige verspreid en nog volop aanwezig in de wereld.)
  • Bij het protestantisme is dit anders: Het innerlijk van de mens is dat niet: dit is het domein van godsdienst, de relatie tussen het individu en God.
    • Gods Oog is niet te bedriegen en daarmee is het innerlijk geroepen tot transparantie en oprechtheid (van het ik tegenover God en tegenover zichzelf).

De rede is niet het instrument om het innerlijk tot klaarheid en zuiverheid te brengen. De rede is namelijk denken in algemene regels. Het innerlijk is het unieke innerlijk van het individu. Bovendien gaat het om de “gemeendheid” van wat er om gaat in het innerlijk, niet om waar het in algemeenheid aan voldoet.

[Noot: dit is ook de bron van onze hedendaagse waardering van privacy, waar een ander niets mee te maken heeft, zeker een overheid niet. Het laatste is nog steeds een centraal punt in met name confessionele partijen. Dan gaat het niet alleen om  het individu, maar ook om de eerste individuele verbanden, zoals het gezin en de geloofsgemeenschap.]

.

### Sentiment als moreel criterium

“Het ultieme criterium van morele beoordeling wordt het sentiment, dat per definitie particulier is en ondoordringbaar voor anderen.” In dit stadium is het religieuze deels al losgekoppeld van hoe het individu zichzelf ervaart. Eerst was het allerindividueelste van het individu waar God nog een rol speelde: Hij was daarin te ontmoeten en Hij dwong af dat het allerindividueelste van zuiver en oprecht was. Maar nu gaat het er om dat dit allerindividueelste zich zoveel mogelijk op zijn eigen bron baseert, autonoom is van anderen en de wereld. Dit is niet de rede, deze dwing af dat een individu zich houdt aan de regels van de rede (zoals uitgedrukt in de categorische imperatief van Kant). Dit was nog de vroeg-protestantse (en verlichtings-)ethiek.

Autonomie betekent dat je vanuit je eigen “systeem” naar buiten toe gedraagt. Dit uit zich in het sentiment.

 

.

222 Tafelzilver

protestantisme

katholicisme

  • In het protestantse Duitse taalgebied heeft het godsgeloof aanvankelijk maar weinig geleden.
  • Onder de verlichting in Frankrijk is het atheïsme al veel eerder. binnengeslopen.  Het katholicisme ligt daaronder vuur. In Frankrijk konden verlichting relatief makkelijk een atheïstische gezicht aannemen. omdat in deze sfeer was Duitsland persoonlijker en dus veel massiever aanwezig dan in de Latijnse wereld.
  • In Frankrijk is er een scherpere intellectuele cultuur (effect van de grote stad Parijs?), de Franse Revolutie (minder vanzelfsprekende autoriteiten). Bovendien is in het katholicisme het Heilige verspreid en nog volop aanwezig in de wereld. De Ene, Grote Transcendente Heiligheid (God) was daar minder centraal. Vele tussenlagen van communicatie tussen individu en God (pastoor, bisschop, Kerk, heiligen).

[Noot GNU: In het katholieke geloof is niet de individuele overtuiging maar de aanwezigheid bij de Mis van het grootste belang. Deelnemen aan het lichaam van Christus, die daadwerkelijk aanwezig is dor middel van de Transsubstantiatie]

In het Protestantisme ontstaat fixatie op waarachtigheid, oprechtheid, overtuiging en authenticiteit. Kants enige concrete ethische gebod betreft het verbod op liegen.

[Noot GNU: Authenticiteit  is oorspronkelijk een romeinse juridische term en werd gebruikt als kwalificatie van een getuigenis: een authentieke getuigenis is “uit eerste hand”, niet van horen zeggen.]

God en zijn eventuele dood hebben daarom minder impact op het katholieke gebied, daarnaast ligt in het protestantse gebied de dood van God meer op de loer als God zo afwezig is van het individuele gemoed en zijn luimen.

 

.

224 Melkwegen en woestenij

Al in 1796 schrijft Jean Paul ##
Nietzsche verklaard in 1888 de dood van God.

Maar dat alles maakt wel duidelijk dat de gedachte aan een goddeloze wereld denkbaar is geworden, en hoe verloren de mens zich daarmee zou weten. Die mogelijkheid is voor Nietzsche een realiteit. En daarmee kom de mens voor de filosofische opdracht te staan om de consequenties ervan te doordenken. Het werk van niets is één aanhoudende poging daarvan Kierkegaard te werpen, zich uit naam van de hartstocht in de armen van de religie. De rationaliteit kan niet langer gelden als toetssteen, omdat zij te zeer verbonden is met de werkelijkheid zoals zij is, in plaats van met een belofte van wat kan zijn.

Hoe het niet-bestaan van God langzaam denkbaar wordt (Jean Paul), en begint als een oefening in piëteit: om jezelf op de proef te stellen, zoals de methodische twijfel van Descartes, en je het ware fundament van vertrouwen in en de relatie met God hernieuwd, gezuiverd, weer kunt herstellen. Maar hiermee wordt de betwijfelbaarheid, vervolgens het betwijfelen en tenslotte het ontkennen van God wel versneld.

 

.

### Drift vervangt God

Voor Nietzsche hangt de dood van God samen met “het regime van de waarheid”. Kierkegaard werpt zich nog terug in de armen van het geloof, Nietzsche vervangt God definitief met iets anders: de Wil. Schiller had dat al gedaan middels de speeldrift, waarin de schijn boven de werkelijkheid (waarheid) komt te staan.

De emotie en het gemoed was de toetssteen van authenticiteit maar is zelf het effect van iets wat daaraan vooraf gaat: dit is de Wil. De energie die ons voortdrijft. Hierop drijvend is het authentieke individu dan wel nog autonoom ten opzichte van andere individuen maar is in feite niet “baas in eigen huis”. Mijn emoties zijn van mij en niet de zaak van anderen maar ze worden grotendeels door de Wil, buiten mij om, bepaald (Noot: en soms via een omweg weer door anderen).

 

.

226 A talking cure

Zo ontstaat het idee van het onbewuste.

  • In de psychologie draait het vooral om betekenissen en wil men die op het spoor komen komma.an moet zij. Ertoe gebracht worden dan zichzelf tot uitdrukking te brengen.
  • Freud spreekt hier over talking. cure.
  • Voor Freud is de religie een Illusie. Door middel van een wetenschappelijk wereldbeeld wordt er een einde gemaakt ten gunste van de gezondheid van.
  • Het “onbewuste” kwam in de 2e helft van de 19e eeuw in zwang om het veld van krachten dat de mentale wereld aandreef, te benoemen en te onderzoeken. Sigmund Freud is dan natuurlijk de grote naam.
  • Hoewel de psychoanalyse van Freud nu vooral wordt gekarikaturiseerd als een charlatanesque, irrationele en irrationalistische pseudowetenschap (omdat ze niet falsifieerbaar zou zijn en te simplistische romantische beelden gebruikt voor het psychische leven), vond Freud zichzelf een positivist en Verlichtingsdenker, die niets dan wetenschap wilde bedrijven.
  • De Verlichting klinkt in ieder geval door in een aantal belangrijke noties. De geest is een systeem, van krachten en machten en bestaat uit processen, activiteiten die zelf weer invloed hebben op het systeem. Doel is om dit geheel tot bewustzijn te brengen en daarmee de persoon in controle te brengen over zijn eigen geestelijke huishouding.

 

.

### Het psychische systeem

Dit systeem kan tot klaarheid gebracht worden en bestaat in principe uit oorzaken en gevolgen. Centraal en doel is de zelfbewuste instantie, het ik. Het systeem als geheel is het bewustzijn en bestaat uit verschillende niveaus.

wiki

  1. Het “Es” is het niveau waar de primaire krachten huizen. De primaire krachten zijn Eros (drift tot eenwording) en Tanatos (doodsdrift, vernietigingsdrift).
  2. Het “ik” is het zelfbewuste niveau. Het is wat ik weet en doe, hoe ik mezelf en de wereld ervaar.
  3. Het “boven-ik” (Über-ich) is het niveau waar vanuit de buitenwereld op het ik invloed heeft op het ik in de vorm van waarden, normen, angsten, autoriteiten.

 

Het systeem wordt ziek als het Es te veel gefrustreerd of te veel wordt aangejaagd en als het boven-ik te veel invloed krijgt. Alle onderdelen zijn noodzakelijk en gezondheid wordt bereikt als er een balans is: als het ik een gelukkig leven leidt (zich bewust is van alle invloeden en in staat is te handelen en gebruik te maken van vermogens, lust en buitenwereld).

 

.

### God als product

God is niet meer dan een product van het boven-ik. Het kind wordt gefrustreerd in zijn eros jegens de moeder door de vader en wenst hem dood. Tegelijk is de vader de deur naar de wereld, wiens aandacht en instemming van levensbelang is. Daarom richt het kind uit schuldbesef een totem op voor de vader, die daarmee Vader of God wordt.

In een gezonde ontwikkeling zal de kind dit proces in zijn eigen geschiedenis erkennen en daarmee zijn relatie met de vader kunnen relativeren en ontdoen van verwijt, schuld en vergoddelijking.

 

.

### Eros versus Tanatos

  • Freud paste zijn analyse ook toe op de cultuur, waarbij de cultuur niet als groot systeem werd voorgesteld maar wel als arena waarin de driften tot uiting kwamen en de degens soms kruisen.
  • De Eros is daarin de bindende drang, uit op eenwording en harmonie.
  • Tanatos is de vernietigingsdrang waarmee het ik zich te weer stelt tegen krachten waarin het ik dreigt op te lossen (zoals de Eros dat kan veroorzaken).
    • [Noot GNU: Tanatos is waarschijnlijk een individualiserende drift. Een machtswil gericht op jezelf blijven, niet willen opgaan in het grotere geheel. Deze drift heeft niet direct een voorstelling van wat het wil of wat het denkt te moeten zijn, want zo’n voorstelling komt vanuit concepten, redelijkheid en is dus iets algemeens. Je kunt je afvragen of de moreel negatieve toon in de bewoording “doodsdrift” terecht is: is het niet eerder een anarchisme en daarmee juist een vorm van levenslust, de andere kant van de medaille (tegenover Eros)?]

De dood van God laat een leegte achter zich qua zingeving maar ook voor wat betreft zelfregulering en zelfbeheersing. Het boven-ik is een systeemelement en verdwijnt niet met zijn hemelse representant. Het blijkt juist in de 20e eeuw dat mensen zonder God wellicht kwetsbaarder zijn voor al dan niet kwaadaardige externe beïnvloeding. Daarnaast blijkt de Tanatos sterker dan verwacht.

“In die worsteling met het goddelijke komt de negentiende eeuw niet meer met zichzelf in het reine, maar zij weet nog wat de inzet van die strijd is. De twintigste eeuw doet één stap verder [Noot: nazisme en communisme?] en vergeet dat – totdat zij er opnieuw tot haar eigen ontsteltenis aan zal worden herinnerd.”