laatste wijziging: 30-11-2017

Hoofdstuk 3 : 112 162 Dat wat ons uniek maakt

1

112 113 -2 HOOFDSTUK 3: Dat wat ons uniek maakt

Gaat macht boven recht? (112)

PREMISSE: Op de vraag wat er zo uniek aan de mens is, is het traditionele monotheïstische antwoord dat alleen homo sapiens een eeuwige ziel heeft.

Dit is geen kinderspel, maar een extreem invloedrijke mythe die het leven van miljarden mensen en dieren in het begin van de 21e eeuw nog steeds beheerst. Het geloof dat mensen een eeuwige ziel bezitten en dieren alleen een vergankelijke lichaam hebben is één van de belangrijkste pijlers van ons juridische, politieke en economische systeem.
Er is volgens Harari geen bewijs dat sapiens, in tegenstelling tot varkens een ziel zou bezitten.
Bio wetenschappers twijfelen aan het bestaan van een ziel omdat dit hele idee indruist tegen de meest basale principes van de evolutie.

2

114 116 -3 wie is er bang voor Charles Darwin?

Waarom wordt er zo tekeer gegaan tegen de evolutietheorie? (114) Niemand windt zich op over de relativiteitstheorie omdat die niet indruist tegen onze dierbare geloofsartikelen.

PREMISSE: Darwin heeft ons van onze ziel beroofd.

Als je de evolutietheorie echt begrijpt, dan begrijp je ook dat de ziel niet bestaat. Dat ik een individu ben, dus een ondeelbaar iemand, impliceert dat mijn ware zelf een holistisch iets is, en geen bouwsel dat bestaat uit losse onderdelen. Helaas verwerpt de evolutietheorie het idee dat mijn ware zelf een ondeelbare, onveranderlijke, potentieel eeuwige essentie is.
Volgens de evolutietheorie zijn alle biologische entiteiten (van olifanten en eikenbomen tot cellen en DNA-moleculen) opgebouwd uit kleine, eenvoudige delen die zich onophoudelijk met elkaar verbinden en elkaar losmaken.

PREMISSE: Iets wat ondeelbaar en onveranderlijk is, kan niet ontstaan zijn door natuurlijke selectie.


Er is een filosofische definitie van de ziel, en een religieuze definitie van de ziel . (116) Je zou kunnen aanvoeren dat de menselijke ziel niet geëvolueerd is, maar op een mooie dag ineens in zijn volle glorie is verschenen. Maar de biologie kan niet verklaren hoe er een baby met een eeuwige ziel geboren kan worden uit ouders die niets hadden wat ook maar in de verste verte op een ziel leek.

Evolutie betekent verandering en is per definitie niet in staat om eeuwig durende entiteiten te produceren.

3

117 122 Waarom de effectenbeurs geen bewustzijn heeft

PREMISSE: Alleen homo sapiens kan bewust denken.

Onze geest is geen mystieke, eeuwige entiteit en ook geen organen, zoals het oog op de hersenen. Het is eerder een stroom van subjectieve ervaringen, zoals pijn, genot, woede en liefde.
Deze koortsachtige verzameling van ervaringen vormt ons bewustzijn . In tegenstelling tot de eeuwige ziel heeft de geest talloze veel onderdelen, hij verandert continu en we hebben geen reden om aan te nemen dat hij eeuwig is.
Het bewustzijn is echter de concrete realiteit die we van moment tot moment rechtstreeks meemaken.

Wat zijn de ervaringen die ons bewustzijn vormen? Elke subjectieve ervaring heeft twee basiskenmerken: gevoel en verlangen. Robots en computers hebben geen bewustzijn omdat ze, ondanks al hun oneindige vermogens, niets voelen en niets willen.

Hebben dieren een bewustzijn? De biowetenschappen leren ons dat alle zoogdieren en volgens een op zijn minst ook sommige reptielen emoties en gevoelens hebben. Maar de modernste theorieën stellen ook dat gevoelens en emoties biochemische, gegevens verwerkende algoritmen zijn.
Dus misschien zit er achter al die sensaties en emoties die we aan dieren toeschrijven (honger, angst, liefde, trouw) alleen maar onbewuste algoritmen, en geen subjectieve ervaringen? Deze theorie werd aangaven door Descartes.

Om uit te maken of dieren een bewustzijn hebben dat op het onze lijkt, moeten we eerst iets meer weten over de werking van de geest en wat voor rol die speelt. We kunnen de implicaties van nieuwe technologieën als kunstmatige intelligentie nooit volledig begrijpen als we niet weten wat de geest is.

PREMISSE: Om eerlijk te zijn weet de wetenschap verbazen weinig over de geest en het bewustzijn.

En wat algemeen van uitgegaan dat het bewustzijn wordt opgewekt door elektrochemische reacties in de hersenen en dat geestelijke ervaringen op de een of andere manier essentieel zijn voor de dataverwerking maar niemand heeft ook maar enig idee hoe een hele zwik biochemische reacties en elektrische stroom is in de hersenen subjectieve gevoelens van pijn, woede of liefde kunnen opwekken. (119)

Hoe kunnen elektronen die een bepaalde kant op bewegen zich in hemelsnaam vertalen naar een subjectief beeld van Bill Clinton of een subjectief gevoel van woede of liefde?

De meest gangbare verklaring luidt dat het brein een enorm ingewikkeld systeem is meer meer dan 80 miljard neuronen.

Ik zie de definitie als het brein als iets technisch. Dit in tegenstelling tot het begrip geest. In het Engels wordt dit beter omschreven als “mind”.

Maar deze verklaring verklaart niets. Hoe kan het dat miljarden in hectische signaaltjes in mijn hersenen een geest opwekken die voelt dat ik woedend ben? Dat weten we in 2016 nog steeds niet. De beste wetenschappers zijn nog lang niet zover dat ze het raadsel van geest en bewustzijn kunnen ontcijferen.

4

122 132 De formule van het leven

PREMISSE: Wetenschappers weten niet wat het evolutionaire voordeel van een geest kan zijn.

Waarom hebben mensen subjectieve gevoelens als honger en angst? (122)

Hoe meer we van het brein begrijpen, des te overbodiger de geest lijkt te worden. Als het hele systeem werkt met elektrische stroompjes die van hier naar daar gaan, waar moeten we dan in vredesnaam ook nog eens angst voelen?

99% van de lichamelijke activiteiten, waaronder spierbewegingen en hormonale afscheidingen, vinden plaats zonder tussenkomst van bewuste gevoelens. Waarom hebben neuronen spieren en klieren zulke gevoelens dan wel nodig in de resterende 1% van de gevallen?

Je zou kunnen aanvoeren dat we een geest nodig hebben omdat die herinneringen opslaat, plannen maakt en volkomen autonoom totaal nieuwe beelden en ideeën genereert. Zo zijn er heel veel kettingen reacties die beginnen op initiatief van de geest en niet door een acute externe prikkel.

Vergelijk dit met de werking van een computer met een processor en een enorme geheugen.
Is er ook maar één stapje op deze lange, omslachtige reis waarbij de geest even ingrijpt?

Wat gebeurt in de geest dat niet in de hersenen gebeurt?
 Niets  waar hebben de geest dan voor nodig?
 Iets  waar gebeurt dit dan ?  In de hersenen.

Hersenwetenschappers duiden dit aan als de “globale werkruimte”. (124)

We kunnen dit raadsel ook in wiskundige termen weergeven. (125) Volgens het huidige dogma zijn organismen algoritmen en kunnen algoritmen weergegeven worden in de vorm van wiskundige formules.

PREMISSE: Misschien hebben we subjectieve gevoelens nodig om over onszelf na te denken?
Als het brein een model van zijn eigen beslissingen probeert op te stellen, loopt het vast in een eindeloze uitweidingen observeert, daaruit ontstaat bewustzijn.

PREMISSE: Als we de geest niet kunnen verklaren en niet weten wat voor functie hij vervult, waarom negeren we hem dan niet gewoon?

Misschien moet de geest, net als de ziel, God en ether, ook verwezen worden naar de wetenschappelijke prullenbak? Toch is er een cruciaal verschil tussen geest en ziel (net als tussen geest en God). Het bestaan van een eeuwige ziel is pure speculatie, maar het gevoel van pijn is een zeer tastbare realiteit. Je kunt de geest en de bewustzijn ook terzijde schuiven we niet hun bestaan, maar hun relevantie te ontkennen. (o.a. Daniel Dennett).
Maar zoals we in de volgende hoofdstukken zullen zien, is het hele bouwwerk van moderne politiek en ethiek opgebouwd rond subjectieve gevoelens en er zijn maar weinig ethische dilemma’s die opgelost kunnen worden door zuiver en alleen maar naar hersenactiviteit te kijken.

De meeste mensen hebben ethische bezwaren tegen marteling en verkrachting vanwege de subjectieve gevoelens die erbij komen kijken. (128)
Uiteindelijk kwamen sommige wetenschappers tot de conclusie dat het bewustzijn weliswaar echt bestaat en mogelijk ook grote morele en politieke waarde kan hebben, maar dat het vanuit biologisch oogpunt geen enkele functie heeft. Zo zou het bewustzijn ook een soort mentale vervuiling kunnen zijn die wordt geproduceerd door de werking van complexe neurale netwerken. Het doet niets. Het is er alleen maar. Als dat echt zo is, impliceert het dat alle pijn en genoot die miljarden wezens miljoenen jaren lang hebben gevoeld niets meer dan een mentale vervuiling is. Die is momenteel de beste theorie over het bewustzijn die de moderne wetenschap ons te bieden heeft.

Misschien bekijken bio wetenschappers het probleem vanuit de verkeerde hoek. Ze geloven dat het leven puur en alleen om gegevensverwerking draait en dat organismen machientjes zijn die berekeningen uitvoeren en beslissingen nemen. In de 19e eeuw beschreven wetenschappers de hersenen en de geest alsof het stoommachines waren. Hier komen ook beweringen uitvoert zoals “ dat de druk van de ketel moet” of dat “we stoom afblazen”. (129)
In de 21e eeuw vergelijken we de geest meer met een computer. Maar deze nieuwe analogie zal misschien net zo naïef blijken. Computers hebben het slot er geen geest. Als er mensen aankomt, kunnen we tegenwoordig al verschil zien tussen bewuste geestelijke ervaringen en onbewuste hersenactiviteit.

We kunnen met behulp van FMRI technieken (Functional Magnetic Resonance Imagining)
activiteiten opwekken in de hersenen. Maar is dit dan een teken van bewustzijn?

Filosofen beseffen al duizenden jaren dat het onmogelijk is om afdoende te bewijzen dat iets of iemand anders dan jezelf overgeeft beschikt. Misschien zit ik wel vast in een virtuele wereld en zijn alle wezens die ik zie alleen maar simulaties?

(Zie ook The Matrix)

Volgens het huidige wetenschappelijke dogma is alles wat ik ervaar het gevolg van elektrische activiteit in mijn hersenen en zou daarom theoretisch haalbaar moeten zijn om een complete virtuele wereld te simuleren die ik om me hogelijk van de echte wereld zal kunnen onderscheiden.

Volgens de Turing test moet je, om te bepalen of een computer een denkend wezen is, tegelijk met die computer met een echte persoon kunnen communiceren, zonder te kunnen uitmaken wie wie is. (131) Het erkennen van het bestaan van andere geesten heeft sociale en juridische consequenties.
Het zal niet uitmaken of computers daadwerkelijk een bewustzijn hebben of niet. Het enige wat uitmaakt is wat mensen van ze denken. (132)

5

132 135 Het deprimerende leven van de laboratoriumrat

Terug naar de vraag of andere dieren geest hebben. De eerste proeven met Haaren en muizen tonen aan dat apen- en muizenhersenen inderdaad de bekende tekenen van bewustzijn vertonen.
In 2012 kwamen toonaangevende deskundigen op het gebied van neurobiologie en cognitie wetenschap met de zogenaamde “Cambridge verklaring aangaande bewustzijn”: niet-menselijke dieren beschikken ook over neuroanalytische, neurochemische en neurofysiologische substraten van een bewuste staat en kunnen blijk geven van opzettelijke gedragingen. (133)
Mensen zijn dus niet uniek wat betreft de neurologische substraten die bewustzijn genereren.
Veel bedrijven zien dieren ook als bewuste wezens. Farmaceutische bedrijven gebruiken bijvoorbeeld vaak ratten als proefdieren bij het ontwikkelen van antidepressiva.

6

135 139 De zelfbewuste chimpansee

Een andere manier om de menselijke superioriteit hoog te houden is wel te accepteren dat ratten, honden en andere dieren bewustzijn hebben, maar te stellen dat ze, in tegenstelling tot mensen geen zelfbewustzijn hebben.

PREMISSE: Er zijn verschillende niveaus van zelfbewustzijn.

Alleen mensen begrijpen dat ze permanent “zelf” zijn met een verleden, heden en toekomst, misschien omdat alleen mensen taal kunnen gebruiken om ervaringen uit het verleden en plannen door de toekomst te bespreken.
Het is echter onduidelijk waarom taal noodzakelijk zou zijn om je bewust te zijn van gebeurtenissen uit het verleden of toekomst.

7

139 143 Het slimme paard

Slimme Hans was een paard dat “waarschijnlijk kon rekenen”. Uiteindelijk bleek dat Hans de juiste antwoorden gaf door goed op te letten op de lichaamstaal en gezichtsuitdrukkingen van zijn gesprekspartners. Opmerkelijk was dat Hans niet alleen de emoties en intenties van zijn soortgenoten kon ontcijferen, maar ook die van wildvreemde mensen.
Volgens sommigen moet Homo sapiens een of ander uniek vermogen hebben dat hen in staat stelt over alle andere dieren te heersen. De meeste onderzoeken noemen intelligentie en het maken van gereedschappen met name belangrijk voor de opkomst van de mensheid. Hoe wil dieren ook werktuigen produceren, is er weinig twijfel aan dat mensen op dat vlak heel ver voorliggen.
Wat intelligentie betreft is de kwestie is minder duidelijk. Volgens Harari is niet de intelligentie, maar het vermogen om grote groepen mensen met elkaar te verbinden de cruciale factor om te overheersen. (142)
Hoe kan ik met ze samenwerken als ik je niet kennen?

PREMISSE: Voor zover wij weten kunnen alleen sapiens uitermate flexibel samenwerken met talloze aantal vreemden.

8

143 148 Leve de revolutie!

De geschiedenis biedt volop bewijzen voor het cruciale belang van grootschalige samenwerking. De overwinning ging zo goed als altijd naar de betere samenwerkers. Harari geeft als voorbeeld hoe Ceaușescu in Roemenië met een vrij kleine groep mensen 20 miljoen Roemenen kon overheersen:

  1. Aan het hoofd van alle samenwerkingsnetwerken stonden loyale communistische aanhangers van de communistische partij.
  2. Er konden geen rivaliserende olietanker, economische of sociale organisaties worden opgezet.
  3. Ze hadden de steun van communistische zusterpartijen in de Sovjetunie en Oost-Europa.

Ceaușescu viel pas van zijn troon toen niet meer aan deze 3 voorwaarden werd voldaan. Degenen die hem opvolgden konden flexibeler samenwerken.

9

148 154 Meer dan seks en geweld

Als we een onsterfelijke ziel zouden hebben, dan zou het zin hebben om alle menselijk leven heilig te verklaren. Maar aangezien alle resultaten door massale samenwerking komen, is het al minder duidelijk waarom we zoveel ontzag moeten hebben voor het menselijk individu. We kunnen ons afvragen of mensen superieure wezens zijn.
Waarom kunnen alleen mensen zulke grote, complexe sociale systemen vormen?
Uit onderzoek blijkt dat sapiens domweg geen intieme relaties (vijandig dan wel amoureus) kunnen hebben met meer dan 150 individuen. Een natie van honderd miljoen mensen functioneert fundamenteel anders dan een groep van 100 individuen.
Sapiens volgen geen kille wiskundige logica, maar een warme sociale logica.

PREMISSE: We worden beheerst door emoties.

Emoties zijn eigenlijk heel complexe algoritmen die de sociale mechanismen van de vroegere jagers-verzamelaars volgen. Jagers-verzamelaars groepen zijn meestal uiterst egalitair en als een jager naar Cannes teruggekeerd met een dik, vet hert, krijgt iedereen zijn deel.
Maar zodra je het gedrag van enorme groepen mensen gaan observeren, ontdek je een compleet andere realiteit. In de meeste menselijke koninkrijken en keizerrijken heerst extreme ongelijkheid en toch waren ze vaak verrassend stabiel en efficiënt. (152)

Met behulp van beloften en bedreigingen worden vaak stabiele menselijke hiërarchie en massale samenwerking netwerken gecreëerd. Alle grootschalige vormen van menselijke samenwerkingen zijn uiteindelijk gebaseerd op ons geloof in imaginaire ordes. Dat zijn verzameling regels die alleen in ons hoofd bestaan, maar volgens ons net zo echt en onschendbaar zijn als de wet van de zwaartekracht. (153) Sapiens gebruiken vaak uiterlijke kenmerken, zoals een doel want, een water op een maatpak, om anderen te laten weten dat ze te vertrouwen zijn en in hetzelfde verhaal geloven als zij.

10

154 160 Een web van betekenis

Mensen hebben vaak moeite met het idee van “imaginaire ordes” omdat ze aannemen dat er maar twee soorten werkelijkheden zijn: objectieve realiteiten en subjectieve realiteiten.
De meeste mensen nemen aan dat een realiteit objectief of subjectief kan zijn en dat er geen derde optie is. Deze derde optie is volgens Harari het intersubjectief niveau.
Intersubjectief verschijnselen zijn afhankelijk van communicatie tussen grote groepen mensen en niet van het geloof of de gevoelens van individuen. De belangrijkste verschijnselen uit de geschiedenis zijn grotendeels intersubjectief. Een voorbeeld hiervan is geld. De waarde van geld is niet het enige wat kan verdampen zodra de mensen niet meer in geloven. Hetzelfde kan gebeuren met wetten, goden en zelfs wereldrijken.

En dus ook met een idee zoals het humanisme.

De Sovjet-Unie kon ooit de hele mensheid uitroeien, maar verdween met één pennenstreek (in 1991 werd door Rusland, Oekraïne en Wit-Rusland verklaard dat de USSR unie die ze in 1922 hadden opgericht, ophield te bestaan).
Het is relatief makkelijk te accepteren dat geld een intersubjectief realiteit is. De meeste mensen willen ook grif toegeven dat oude Griekse goden, het Rijk van het kwaad en de waarde van vreemde culturen alleen in de fantasie bestaan. Maar we willen niet accepteren dat ONZE God, ONZE natie of ONZE waarden pure fictie zijn, want het zijn de dingen die ons leven inhoud geven. In werkelijkheid heeft het leven van de meeste mensen alleen zien binnen het netwerk van de verhalen die ze elkaar vertellen.

PREMISSE: betekenis ontstaat als veel mensen een gezamenlijk web van verhalen weven.

Harari geeft hierbij een voorbeeld van John, een kruisvaarder, die volledig geloofde dat hij later als hij sneuvelde, opsteeg naar de hemel waar een eeuwige gelukzaligheid te wachten stond. Ook alle mensen om hem heen zorgden ervoor dat zijn verhaal het enige ware verhaal was: zijn ouders, zijn ooms, al zijn vrienden, de priesters, zelfs de moslims waren spelers in hetzelfde verhaal.

De jaren verstrijken. Op de plek waar John geboren was, staat nu een bioscoop die “Monty Python and the holy grail” vertoont. In een lege kerk ziet een verveelde dominee twee Japanse toeristen binnenkomen. Op de trappen voor de kerk luisteren tieners naar “Imagine” van John Lennon.
Ongelovigen? Heilige land? Die woorden hebben voor de meeste mensen in het huidige Engeland al helemaal geen betekenis meer.

En zo verloopt de geschiedenis. Mensen leven een web van betekenis en geloven daar met hart en ziel in, maar vroeg of laat valt het weer uit elkaar en als we erop terugkijken, kunnen we niet begrijpen hoe iemand het ooit serieus heeft kunnen nemen.

11

160 162 Droom en werkelijkheid

Sapiens beheersen de wereld omdat zij als enigen een het intersubjectief web van betekenis kunnen vormen: een web van wetten, krachten, entiteiten en plaatsen die puur en alleen hun een gezamenlijke fantasie bestaan.
Andere dieren kunnen zich ook van alles voorstellen: voor zover wij weten kunnen dieren zich alleen dingen voorstellen die echt bestaan.
Sapiens gebruiken taal om compleet realiteiten te creëren. (160)
Geen enkel ander dier kan ons aan, niet omdat ze geen ziel of geest zouden bezitten, maar omdat het ze aan de nodige verbeelding ontbreekt. Dit vermogen om intersubjectief entiteiten te kritiseren scheidt niet alleen de mens van de andere dieren, het scheidt ook de geesteswetenschappen van de biowetenschappen.
Historisch denken betekent dat je reële macht toeschrijft aan de inhoud van onze zelfverzonnen verhalen.
Misschien beleeft de neurobiologie op een dag een doorbraak waardoor het communisme en de kruistochten in strikt biochemische termen kunnen verklaren. In de 21e eeuw zal fictie wel eens de sterkste macht op aarde kunnen worden. (162)