Hoofdstuk 4 : 165 187 De verhalenvertellers
165 173 HOOFDSTUK 4 : De verhalenvertellers
Dieren als wolven en chimpansees leven in een dualistische realiteit. Aan de ene kant kennen ze objectieve entiteiten, zoals bomen, rotsen en rivieren. Aan de andere kant zijn ze zich bewust van hun eigen subjectieve ervaringen, zoals angst, blijdschap en verlangen. (165)
De realiteit van Homo sapiens heeft echter 3 lagen:
- objectieve realiteiten
- subjectieve ervaringen
- fictieve verhalen
Wij kennen ook nog verhalen over geld, goden, nazi’s en zakenconcerns. Er zijn nog steeds heel veel rivieren in de wereld en de mensen nog steeds gemotiveerd door angsten en wensen, maar Jezus Christus, de Franse republiek en Apple Inc. hebben de rivieren ingedamd en geleerd hoe ze over onze diepste angsten en verlangens kunnen bijsturen.
Nieuwe technologieën in de eenentwintigste eeuw zullen dergelijke ficties waarschijnlijk nog belangrijker maken. Volgens Harari draait de geschiedenis van de mens om dit web van fictieve verhalen. Het begon allemaal 70.000 jaar geleden, toen de cognitieve revolutie sapiens in staat stelde om te praten over dingen die alleen in hun van quasi bestonden. (166)
Zolang sapiens jagers verzamelaars bleven, konden ze niet op echt massale schaal samenwerken, omdat het onmogelijk was een stad of koninkrijk te voeden met jagen en verzamelen. De geesten, feeën en demonen van de steentijd waren daardoor relatief zwakke entiteiten.
De agrarische revolutie, die zo’n 12.000 jaar geleden begon, leverde de materiële basis om intersubjectief in netwerken te kunnen vergroten en versterken. De eerste boeren gebruikten alleen de gegevens verwerkende vermogens van het menselijk brein om de collectieve mythen te bewaren en massale samenwerkingsverbanden aan te gaan, en die vermogens waren beperkt.
Bedrijven zijn tegenwoordig fictieve, juridische entiteiten die onroerend goed bezitten, geld lenen, personeel inhuren en economische avonturen aangaan.
De dagelijkse beslommeringen werden afgehandeld door priesters. Voor deze mensen werd het steeds lastiger om te onthouden welke landerijen, boomgaarden en akkers eigendom van een bepaalde heerser waren. Dit obstakel werd zo’n 5000 jaar geleden eindelijk uit de weg geruimd toen de Soemeriërs het schrift en het geld uitvonden. Het schrift en het geld maken het mogelijk om bij honderdduizenden mensen belastingen te innen, om complexe bureaucratie in op te zetten en enorme koninkrijken te vestigen.
De Egyptenaren beschouwden de farao daadwerkelijk als een God in plaats van alleen als een goddelijke afgezant. Maar de biologische farao was niet zo belangrijk. De echte heerser van de nijlvallei was een imaginaire farao die bestond in de verhalen die miljoenen Egyptenaren elkaar vertelden.
Ook Elvis Presley of Madonna zijn merken: toen de biologische Elvis overleed, bleef het merk gewoon doordraaien.
PREMISSE: Het schrift heeft mensen in staat gesteld om complete samenlevingen op te bouwen op een algoritmische manier
Harari geeft hierbij als voorbeeld een modern ziekenhuis. Als je aankomt, geeft de receptioniste je een gestandaardiseerd formulier met daarop een reeks voorafgaande vragen. De antwoorden worden doorgegeven aan een verpleegkundige, die ze vergelijkt met het ziekenhuisreglement om te kijken welk onderzoek je moet krijgen. Ze neemt wat bloed af. Het bloed gaan naar het laboratorium en wordt onderzocht. De dienstdoende arts bekijk de uitslagen en afhankelijk hiervan volgt een verdere behandeling. Misschien wordt een röntgenfoto of een MRI scan gemaakt. De uitslagen worden dan weer door specialisten geanalyseerd aan de hand van bekende statistische databases. Daaruit wordt weer bepaald wat er nog verder gedaan moet worden.
Deze algoritmische structuur zorgt ervoor dat het niet echt uitmaakt wie de receptioniste, de verpleegkundige of de dienstdoende arts is. Volgens het algoritmische ideaal ligt je lot in handen van “het systeem” en niet in de handen van mensen van vlees en bloed die toevallig net of deze of gene functie uitoefenen. Wat voor ziekenhuizen geldt, geldt ook voor legers, gevangenissen, scholen, bedrijven en antieke koninkrijken.
173 176 Leven op papier
Het schrift faciliteerde dus de opkomst van machtige fictieve entiteiten die miljoenen mensen aan het werk konden zetten en de fysieke realiteit van rivieren, moerassen en krokodillen konden veranderen. Tegelijk maakt hij het schrift het makkelijker voor mensen om in het bestaan van zulke fictieve entiteiten te geloven, omdat het mensen leerde de realiteit ervaren via abstracte symbolen zoals taal, filosofie en getallen.
De overgrote meerderheid van de mensen bleef tot aan de moderne tijd analfabeet, maar de ooit zo belangrijke administrateurs zagen de realiteit in toenemende mate door het medium van geschreven tekst. (173)
PREMISSE: De geschreven taal is misschien begonnen als een bescheiden manier om de werkelijkheid te beschrijven, maar mettertijd werd het een machtig middel om de realiteit om te vormen.
Waar officiële rapporten in tegenspraak waren met de objectieve werkelijkheid, moest de realiteit vaak het veld ruimen. Harari geeft hiervan voorbeelden van documenten voor joden (174) die zodoende gered werden van transportatie naar vernietigingskampen en de graanopbrengst in China (175) die aan Mao doorgegeven werd en 50% lager was dan de werkelijke graanproductie waardoor tientallen miljoenen mensen stierven aan de grootste hongersnood in de geschiedenis.
177 184 heilige schriften
PREMISSE: bureaucratieën die macht verwerven, worden immuun voor hun eigen fouten.
In plaats van hun verhalen aan te passen aan de werkelijkheid, kunnen ze de werkelijkheid ook gaan aanpassen aan hun verhalen.
De grenzen van veel Afrikaanse landen staan bijvoorbeeld volkomen los van rivieren, bergketens en handel. Veel problemen die de huidige Afrikaanse landen nu hebben vloeien voort uit het feit dat hun grenzen nergens op slaan. Toen de schriftelijke fantasieën van Europese bureaucratieën de Afrikaanse realiteit tegenkwamen, moest de realiteit het hoofd buigen. (178)
Pas in het massa onderwijs van het industriële tijdperk begonnen scholen cijfers te geven. Toen fabrieken en ministeries eenmaal gewend waren om te denken, volgde de scholen. (179)
De macht van het geschreven woord bereikte zijn hoogtepunt met het verschijnen van heilige boeken. (180)
PREMISSE: in de praktijk gaan de macht van menselijke samenwerkingsverbanden af van een subtiele balans tussen waarheid en fictie
Echt machtige menselijke organisaties (het Egypte van de farao’s, de Europese koloniale rijken of het moderne schoolsysteem) zien de dingen niet noodzakelijk heel helder. Hun macht ligt voor een groot deel in hun vermogen om hun fictieve ideeën op te dringen aan de slaafse werkelijkheid.
Zo ook het geld. De regering maakt waardeloze stukjes papier, bestempelt ze officieel als waardevol en gebruikte vervolgen van de waarde van alle andere dingen aan af te meten. (181) Zelfs geschriften die de mensen een onjuist beeld van de werkelijkheid voorspiegelen (zoals de Bijbelse perceptie van de wereldgeschiedenis in 8000 jaar) kunnen hun gezag niettemin duizenden jaren blijven houden.
Harari spreekt van egocentrisme: eventuele rampen worden gekoppeld aan zonden.
Al in Bijbelse tijden hadden sommige culturen en veel accurater voorstelling van de werkelijkheid. Animistische en boeddhistische religie schilderde de wereld af als een speelveld van talloze verschillende krachten in plaats van één god. Animisten en politici is ten konden dus makkelijk accepteren dat veel gebeurtenissen niets met hen of hun favoriete gok te maken hadden en dat het geen straf voor hun zonden of beloning van hun goede daden betrof. Hoe onjuist de Bijbelse wereldbeschouwing ook was, ze boden een veel bredere basis voor grootschalige menselijke samenwerking. Nog steeds liggen Amerikaanse presidenten de eed af met hun hand op een bijrol. In veel landen ter wereld zweren getuigen in de rechtszaal nog steeds op de bijbel dat ze de waarheid zullen vertellen. Het heeft wel iets ironisch dat ze zweren de waarheid te vertellen op een boek dat zo vol zit met verzinsels, mythen en vergissingen. (184)
184 187 maar het werkt wel!
PREMISSE: verzinsels geven ons de kans om beter samen te werken. De prijs die we daarvoor betalen is dat diezelfde verzinsels ook de einddoelen van onze samenwerking bepalen.
De meeste systemen lijken goed te werken, omdat ze alleen de criteria van het systeem zelf aan houden. De kwaliteit ten opzichte van de kwantiteit.
Egypte was het machtigste koninkrijk van zijn tijd, maar voor een eenvoudige boer betekende al die macht belastingen en dwangarbeid in plaats van ziekenhuizen en sociale bijstand.
In 1850 maakten Chinese boeren of fabrieksarbeiders uit Manchester langere dagen dan een jagende verzamelende voorouders.
De geschiedenis is niet één verhaal, maar duizenden losse verhalen. Als er een vertellen, verzwijgen automatisch de rest.
Menselijke samenwerkingsverbanden beoordelen zichzelf meestal aan de hand van meetlatten die ze zelf hebben uitgevonden en het zal niemand verbazen dat ze zichzelf vaak hoger zijn geschreven. (186)
bij het onderzoeken van de geschiedenis van menselijke netwerken is dus raadzaam om de zaken nu en dan even te bekijken vanuit het perspectief van een werkelijk bestaande entiteit hoe weet je of iets werkelijk bestaat? Dat is heel simpel: vraag jezelf gewoon af of het kan lijden.
Werkelijkheid (realiteit): natuurlijk kan een grote leed veroorzaakt worden door ons geloof in verzinsels. Het geloof in nationale en religieuze mythen kan bijvoorbeeld leiden tot een oorlog waarin miljoenen hun huis, hun ledematen of zelfs hun leven verliezen. De oorzaak van de oorlog is fictief, maar het leed is 100% echt. Dat is ook de reden waarom ons best moeten doen om fictie van werkelijkheid te onderscheiden.
Fictie : fictie is niet slecht. Het is van vitaal belang. Zonder algemeen geaccepteerde verhalen over dingen als geld, staten of bedrijven kan een complexe mens en maatschappij niet functioneren.
We kunnen pas voetballen als iedereen in dezelfde bedachte regels gelooft en we kunnen niet profiteren van markten en rechtbanken zonder vergelijkbare verzinsels maar de verhalen zijn werktuigen. Ze moeten geen doel of meetlatten worden. Zodra we vergeten dat het pure fictie is, verliezen we de realiteit uit het oog. Dan beginnen we oorlogen “om veel geld te verdienen voor het bedrijf “of “om de nationale belangen te beschermen “. Bedrijven, geld en naties bestaan alleen in onze verbeelding. We hebben ze bedacht omdat ze ons van dienst zijn. Waarom komt het er dan zo vaak op neer dat wij ons leven offeren in dienst daarvan?
In de 21e eeuw zullen we meer invloedrijke verzinsels en meer totalitaire registreren dan ooit. Met behulp van biotechnologie en occulte algoritmen zullen die religies niet alleen elke seconde van ons bestaan beheersen, ze zullen ook ons lichaam, onze hersenen en onze geest kunnen omvormen en hele virtuele werelden kunnen scheppen, compleet met hel en hemel. Het zal dus moeilijker dan ooit, maar ook crucialer dan ooit worden om fictie van realiteit te kunnen onderscheiden, en de religie van wetenschap (187)