Hoofdstuk 5 : 188 209 Een vreemd stel

188 – 209 Hoofdstuk 5 : Een vreemd stel

1. 188 190 HOOFDSTUK 5: Een vreemd stel
2. 190 193 Ziektekiemen en demonen  — religie
3. 193 197 Als je de Boeddha tegenkomt — spiritualiteit
4. 198 205 Godvervalsing  — religie en wetenschap
5. 205 207 heilige dogma’s  — oordelen , beweringen
6. 207 209 De heksenjacht  — orde , macht

1

188 190 HOOFDSTUK 5: Een vreemd stel

Helaas zorgde het blinde geloof in verhalen er vaak voor dat de mens zich vooral inspande ter meerdere eer en glorie van fictieve entiteiten als goden en naties, en niet voor het verbeteren van het leven van echte, voelende wezens. (188)
We kunnen natuurlijk aanvoeren dat wetenschappelijke theorieën en nieuw type mythen vormen. Maar die vergelijking houdt geen stand.
Wetenschappelijke theorieën zijn daarentegen niet alleen een manier om mensen met elkaar te verbinden. Bijvoorbeeld antibiotica zijn anders: anders dan God helpen ze ook mensen die zichzelf niet helpen. Ze genezen infecties, of je er nu in gelooft of niet. (189)

PREMISSE: De moderne wereld is wel degelijk heel anders dan de pre-moderne wereld.

Moderne samenlevingen hadden het binnen een paar eeuwen voor elkaar om hongersnood, ziekte en oorlog uit te bannen. Het valt te verwachten dat dit proces zich de komende decennia alleen maar zal versnellen qua nieuwe ontwikkelingen.
Mythen blijven de mens beheersen en de wetenschap maakt in mythen alleen maar sterker. De wetenschap breekt de intersubjectief realiteiten niet af, maar zal die alleen maar in staat stellen om de oprit is en subjectieve realiteit vollediger te domineren dan ooit tevoren. (189)
Dankzij computers en de biowetenschappen zullen mensen de realiteit steeds meer aanpassen aan hun favoriete verzinsels en zal het verschil tussen fictie en realiteit vervagen.

De opkomst van de wetenschap zal op zijn minst sommige mythen en religies machtiger maken dan ooit. Om te begrijpen waarom en om de uitdagingen van de 21e eeuw het hoofd te bieden, moeten we dus even terug naar een van de lastigste vragen aller tijden:
hoe verhoudt de moderne wetenschap zich tot religie?

2

190 193 Ziektekiemen en demonen — Religie

De meeste misverstanden over wetenschap en religie ontstaan door gebrekkige definities van het fenomeen religie. (190)
religie wordt te vaak verward met bijgeloof, spiritualiteit, het geloof in bovennatuurlijke krachten of het geloof in goden. Maar religie is iets anders. Religie kan niet gelijkgesteld worden aan bijgeloof, want de meeste mensen zullen hun dierbaarste geloofsopvattingen niet snel afdoen als “bijgeloof”. We geloven altijd in “De Waarheid” en het zijn juist de anderen die bijgelovig zijn.

Bovendien geloven maar weinig mensen in bovennatuurlijke krachten. Mensen die geloven in demonen, geesten en velen vinden dat geen bovennatuurlijke wezens.
Het gelijkstellen van religie  aan een geloof in bovennatuurlijke krachten impliceert dat je alle natuurlijke fenomenen kunnen begrijpen zonder religie en dat religie gewoon een facultatief supplement is. (191) de meeste religies voeren aan dat je de wereld zonder hen eenvoudigweg niet kunt begrijpen. Het is ook problematisch om religie te definiëren als “het geloof in goden”.

Religies worden gecreëerd door mensen en niet door goden, en ze worden gedefinieerd aan de hand van een sociale functie en niet door het bestaan van godheden. Religie is een allesomvattend verhaal dat menselijke wetten, normen en waarden een bovenmenselijke legitimiteit verschaft. Het legitimeert menselijke sociale structuren door te zeggen dat ze overeenstemmen met bovenmenselijke wetten.

Liberalen, communisten en volgelingen van andere moderne geloven omschrijven hun eigen geloofssysteem liever niet als “religie” omdat ze religie associëren met bijgeloof en bovennatuurlijke krachten. (192) Maar eigenlijk betekent het alleen maar dat ze geloven in een systeem van morele wetten dat niet is verzonnen door mensen, maar waaraan mensen evengoed moeten gehoorzamen. Religies verschillen natuurlijk van elkaar in de details van hun verhalen, hun concrete geboden en de beloningen en straffen die ze ons in het vooruitzicht stellen. Volgelingen van alle religies zijn ervan overtuigd dat de hunne de enige ware is.

3

193 197 Als je de Boeddha tegenkomt — spiritualiteit

De kloof tussen religie en wetenschap is kleiner dan we meestal denken, terwijl de kloof tussen religie en spiritualiteit juist veel groter is. Religie is een vorm van koehandel, spiritualiteit is een reis.

Een spirituele reis is iets heel anders. De zoektocht begint doorgaans met een grote levensvragen, zoals “wie ben ik?”. “Wat is de zin van het leven?”, “Wat is goed?”. De meeste mensen accepteren gewoon de pasklare antwoorden die de heersende machten hierop geven, maar spirituele zoekers zijn minder snel tevreden. (194)
Waarom noemen we zo’n reis nu “spiritueel”? Volgens het dualisme schiep de goede God een zuivere, eeuwige zielen die nu in een gelukzalige geesteswereld leefden. Maar de boze God (soms Satan genoemd) schiep een andere wereld, een materiële. Satan wist zijn schepping niet eeuwig te maken, waardoor alles in de wereld van de materie verrot en tot stof vergaat. Satan verleidde zielen uit de pure geesteswereld, die hij in stoffelijke lichamen stopte. En dat is dus de mens, een goede, spirituele ziel die is opgesloten in een slecht stoffelijk lichaam. Satan blijft de ziel alsmaar verleiden met lichamelijke geneugten, met name voedsel, seks en macht.
Het dualisme zegt dat mensen deze materiële boeien moeten verbreken en terug naar de geesteswereld moeten reizen, die ons volslagen onbekend is, maar waar we van nature thuishoren. Dankzij deze dualistische erfenis noemen we elke zoektocht waarbij we de conventies en deals van de aardse wereld niet voor lief nemen en op reis gaan naar een onbekende bestemming een “spirituele” reis, afgeleid van spiritus, wat “geest” betekent.
Zo’n reis is iets compleet anders dan een rigide, omdat religies de wereldlijke orde willen versterken, terwijl spiritualiteit er juist aan wil ontsnappen.
Dit leidt tot uitdrukking: “Als je de Boeddha onderweg tegenkomt, doodt hem dan”. (195)

Religies beschouwen spiritualiteit als een ernstige bedreiging. Religies proberen de spirituele vragen van hun volgelingen doorgaans de kop in te drukken en de aanvallen op religieuze systemen kwamen meestal niet van leken die geobsedeerd waren door voedsel, seks en macht, maar van spirituele waarheid zoekers die meer verwachten dan de geijkte gemeenplaatsen.

Vanuit historisch perspectief heeft de spirituele reis altijd iets tragisch, want het is een eenzame weg die individueel wordt afgelegd, en niet met de hele samenleving. Vele spirituele reizen mondden uit in een nieuw religieus bestel: Luther, Boeddha, Mohammed en Jezus zijn voorbeelden. Uiteindelijk zijn het in hun naam meer wetten, meer rituelen en meer structuren gecreëerd dan in naam van wie dan ook.

4

198 205 Godvervalsing — religie en wetenschap

Nu iets meer weten over religie, kunnen we de relatie tussen religie en wetenschap eens goed onder de loep nemen. (198) er bestaan twee extreme interpretaties van deze relatie:

1. Religie en wetenschap zijn gezworen vijanden: de moderne geschiedenis is gevormd door een strijd op leven en dood tussen wetenschappelijke kennis en religieus bijgeloof. Maar wetenschap heeft altijd religieuze assistentie nodig om werkbare menselijke instituten te creëren. Harari geeft als voorbeeld het aanleggen van de Drieklovendam. De aanleg van deze dan was meer een ethische dan een zuiver wetenschappelijke aangelegenheid.
2. Religie en wetenschap zijn 2 totaal afzonderlijke gebieden. De wetenschap onderzoekt feiten, religie gaat over waarden, en daar bestaat geen enkel verband tussen. Deze benadering klinkt volgens Harari misschien verstandig, maar ze gaat uit van een verkeerd begrip van het fenomeen religie. De wetenschap houdt zich inderdaad alleen met feiten bezig, maar religies beperken zich nooit tot ethische oordelen. De belangrijkste onderdelen van veel religieuze dogma’s zijn niet hun ethische principes, maar feitelijke uitspraken zoals “God bestaat”, “de bijbel is door een godheid geschreven en niet door mensen” of “de paus heeft altijd gelijk”. Dat zijn allemaal feitelijke beweringen.

Een voorbeeld: abortus: zowel christenen als liberalen geloven dat menselijk leven heilig is en noemen moord een groene misdaad. Ze zijn het alleen niet eens over bepaalde biologische feiten: begint menselijk leven bij de verwerking, bij de geboorte of ergens daartussenin? Volgens de !Kung en verscheidene Inuit-volkeren begint een mensenleven pas als de baby een naam heeft gekregen. Wanneer ze een kind voor de naamgevingsceremonie doden, wordt het niet als moord beschouwd

Als religies zichzelf probeerde te verkopen, leggen ze vaak de nadruk op een mooie waarden. Bijvoorbeeld het katholicisme zet zichzelf in de markt als de religie van universele liefde en mededogen. De reden waarom niet alle mensen katholiek zijn, zit in de kleine lettertjes: zoals een “onfeilbare” paus.

Religieuze verhalen bevatten bijna altijd de volgende 3 componenten:

1. Ethische oordelen, zoals “menselijk leven is heilig”
2. Feitelijke beweringen, zoals “menselijk leven begint direct na de verwekking”
3. Een mengeling van ethische oordelen en feitelijke beweringen, die resulteert in praktische richtlijnen als “ je mag nooit abortus plegen, zelfs niet één dag na de verwekking”

De wetenschap heeft niet het vermogen de ethische oordelen van religies te weerleggen of te bevestigen. Maar wetenschappers hebben wel van alles te zeggen over religieuze “feiten”. (200)

Harari geeft verder nog het voorbeeld van “De schenking van Constantijn”. Dit document bleek op basis van wetenschappelijk onderzoek door Lorenzo Valla in 1441 uiteindelijk een vervalsing. Valla ondermijnde met zijn wetenschappelijke analyse de praktische richtlijnen dat Europeanen de paus moeten gehoorzamen.
Verder geeft hij nog als voorbeeld de bewering dat God homoseksualiteit verbiedt. Naar ons beste wetenschappelijke weten weerspiegelt het verbod op homoseksualiteit uit Leviticus niet meer dan de vooroordelen van een paar priesters en geleerden in het oude Jeruzalem.

5

205 207 heilige dogma’s

In werkelijkheid is het niet altijd makkelijk om ethische oordelen te scheiden van feitelijke beweringen. Religies hebben de vervelende gewoonte om feitelijke beweringen tot ethische oordelen te verheffen. (205)
Zo verandert de feitelijke verklaring dat God de bijbel heeft geschreven maar al te vaak in het ethische gebod dat we moeten geloven dat God de bijbel heeft geschreven. Het geloof in deze feitelijke bewering wordt dan een deugd, terwijl het een vreselijke zonde wordt om eraan te twijfelen.
Omgekeerd bevat een ethische oordelen stiekem vaak feitelijke beweringen. Het ethische oordeel dat alle menselijk leven heilig is (wat de wetenschap niet kan toetsen) kan dus gebruikt worden als omhulsel voor de feitelijke bewering dat elk mens een eeuwige ziel heeft (die wetenschappelijk betwist kan worden)
Dit heeft sommige filosofen, zoals Sam Harris, ertoe gebracht om te beweren dat de wetenschap alle ethische dilemma’s kan oplossen, omdat menselijke waarden altijd feitelijke beweringen in zich bergen. Harris denkt dat alle mensen een grote hoofdwaarde delen: – het minimaliseren van leed het maximaliseren van geluk – en dat alle ethische discussies in wezen feitelijke discussie zijn over de meest efficiënte manier om het geluk te maximaliseren. Volgens Harris hebben islamisten, liberalen en nationalisten geen ethisch meningsverschil en zijn ze in feite alleen om eens over de beste manier om hun gemeenschappelijke doel te realiseren. (206)

Volgens Harari is er nog steeds extreem moeilijk om ethische disputen op te lossen met dit inzicht, vooral omdat we geen wetenschappelijke definitie of maatstaf voor geluk hebben. Zolang we de mysteriën van het bewustzijn nog niet hebben ontraadseld, kunnen we geen universele maatstaf voor geluk en leed ontwikkelen en weten we niet hoe we het geluk en het leed van verschillende individuen tegen elkaar moeten afzetten, laat staan dat van andere soorten. Zijn geluk en ellende überhaupt wel wiskundige-entiteiten die kunnen worden opgeteld of afgetrokken?

Zonder de sturende hand van een of andere Lucy is het onmogelijk om grootschalige sociale orders in stand te houden. Religie levert de ethische rechtvaardiging voor wetenschappelijk onderzoek en krijgt in ruil daarvoor invloed op de wetenschappelijke agenda en het gebruik van wetenschappelijke ontdekkingen.

PREMISSE: Wetenschappers staan er zelden bij stil, maar de wetenschappelijke revolutie is begonnen in een van de meest dogmatische, intolerante en de religieuze samenlevingen uit de geschiedenis

6

207 209 De heksenjacht

We associëren de wetenschap vaak met seculiere en tolerante normen en waarden. In de tijd van Columbus, Copernicus en newton had Europa de hoogste concentratie religieuze fanatici ter wereld en de laagste tolerantiedrempel. (207)
Als je rond 1600 naar Caïro of Istanboel zou reizen, zou je daar een multiculturele, tolerante metropolis aantreffen waar soennieten, sjiieten, orthodoxe christenen, katholieken, Armeniërs, kopten, joden en zelfs een incidentele hindoe relatief harmonieus samenleven. (208) Vergeleken met Europa was het een liberaal paradijs.

De geschiedenis van de moderne tijd wordt doorgaans afgeschilderd als een strijd tussen wetenschap en religie.

Maar in wezen geven wetenschap en religie allebei niet bijster veel op de waarheid en daardoor kunnen ze makkelijk compromissen sluiten, co-existeren en zelfs samenwerken.:

• Religie is bovenal geïnteresseerd in orde en wil sociale structuren creëren en handhaven.
• Wetenschap is bovenal geïnteresseerd in macht en wil door middel van onderzoek de macht verwerven om ziekten te genezen, oorlogen te voeren en voedsel te produceren.

Daarom kunnen ze het ook zo goed met elkaar vinden. De compromisloze zoektocht naar waarheid is een spirituele reis, die zelden ondernomen kan worden binnen de grenzen van religieuze dan wel wetenschappelijke instituten. (208)
het zou dus veel juister zijn om de moderne geschiedenis te zien als het ontstaan van een deal tussen wetenschap en een religie in het bijzonder, namelijk het humanisme.

Het convenant tussen wetenschap en humanisme zou echter wel kunnen afbrokkelen, zodat de weg vrijkomt voor een compleet andere deel, namelijk die tussen wetenschap en een nieuwe post-humanistische religie.