laatste wijziging: 22-01-2018

Hoofdstuk 6 : 210 230 Het moderne convenant

 

210 212 Hoofdstuk zes : het moderne convenant :: “de moderne jacht naar macht”

In wezen is het moderne leven een verrassend simpele deal. Het hele contract kan worden samengevat in één zinnetje:

PREMISSE: de mens verklaart zich bereid om inhoud op te geven in ruil voor macht

Voor de moderne tijd geloofden de meeste culturen dat de mens onderdeel uitmaakte van een of ander groot, kosmisch plan. Het kosmische plan gaf het mensenleven zin, maar beperkte ook de macht van de mens (210)

Premoderne mensen geloofden dat hun leven aan betekenis won in ruil voor het inleveren van macht.
Als er iets vreselijks gebeurde (zoals oorlog, ziekte of droogte) troostten mensen zich met de gedachte dat “we allemaal een rol spelen in een groot kosmisch drama dat is bedacht door de goden, of de wetten van de natuur. We kennen het script niet, maar we kunnen er zeker van zijn dat alles een reden heeft”.
De moderne cultuur verwerkt dit geloof in een groot kosmisch plan. Voor zover wij het wetenschappelijk kunnen nagaan is het heelal een blind, doelloos proces vol wild geraas, maar zonder betekenis.
Aangezien er geen script is en de mens geen rol in een of andere kosmisch toneelstuk speelt, kunnen er verschrikkelijke dingen gebeuren waarbij geen enkele hogere macht ons komt redden of onze leed zinvol maakt. De moderne wereld gelooft niet in einddoelen, alleen in oorzaken.
Als het moderne leven al een motto heeft, dan is dat: “Zo is het leven nu eenmaal “. (211)
maar als het leven nu eenmaal zo is, dan wil dat ook zeggen dat mensen geen vooraf bepaalde rol hoeven te spelen. We kunnen doen wat we willen, als we tenminste voor elkaar kunnen krijgen. Epidemieën en droogte hebben geen kosmische betekenis, maar we kunnen er een eind aan maken. We kunnen vrede stichten. We kunnen hier op aarde een paradijs creëren.

De moderne deal heeft dus een enorme verleidingskracht, maar houdt wel een kolossale dreiging in. De totale almacht ligt zo goed als binnen ons bereik, maar onder ons gaapt de afgrond van het absolute niets. Op praktisch niveau bestaat het moderne leven uit een constante jacht naar macht in een universum dat zinloos is geworden. Tegelijk heerst er meer levensangst dan in alle voorgaande culturen.

Dit hoofdstuk gaat over de moderne jacht naar macht.

2

212 215 het verschil tussen bankiers en vampiers — krediet

PREMISSE: de moderne jacht naar macht wordt aangedreven door de alliantie van wetenschappelijke vooruitgang en economische groei

Tegenwoordig is iedereen geobsedeerd door groei, maar in de pre moderne tijd wisten mensen niet eens dat er zoiets bestond. Prinsen, priesters en boeren namen aan dat de menselijke productie min of meer stabiel was, dat één persoon zich alleen kon verrijken door iets af te pakken van een ander en dat hun kleinkinderen waarschijnlijk geen hogere levensstandaard zouden hebben. (213)

Deze stagnatie vloeide grotendeels voort uit moeilijkheden bij het financieren van nieuwe projecten. Er was weinig financiering omdat er in die tijd weinig met krediet werd gewerkt, en er werd weinig met krediet gewerkt omdat de mensen niet in groei geloofden de mensen geloofden niet in groei omdat de economie stagneerde.

In de moderne tijd werd deze visuele cirkel doorbroken dankzij een groeiend vertrouwen in de toekomst en het daaruit voortvloeiende kredietwonder. Krediet is de economische manifestatie van vertrouwen. Als er maar genoeg nieuwe ondernemingen slagen, vergroot dat het vertrouwen in de toekomst. Er komt meer krediet, de rente daalt, ondernemers kunnen makkelijker geld bijeen krijgen en de economie groeit. (214)

Duizenden jaren hadden mensen weinig vertrouwen in toekomstige groei, niet omdat ze achterlijk waren, maar omdat het in strijd is met ons onderbuik gevoel, onze evolutionaire erfenis en de manier waarop de wereld werkt. De meest natuurlijke systemen hebben een bepaald evenwicht en de strijd om het bestaan is meestal een nulsomspel waarin de één alleen kan floreren ten koste van een ander. Sommige ecologische realiteiten zijn natuurlijk complexer en de strijd om het bestaan is niet altijd een nulsomspel. Veel dieren werken effectief samen en sommigen doen zelfs aan leningen. (215)
Harari geeft als voorbeeld vampiersvleermuizen die bloed uit lenen. Maar in tegenstelling tot menselijke bankiers vragen vampiersvleermuizen nooit rente. Bij vampiersvleermuizen is er ook geen groei. Mensen hebben miljoenen jaren onder min of meer dezelfde omstandigheden geleefd als vampiersvleermuizen en konijnen. Vandaar dat het voor mensen ook moeilijk is om in groei te geloven.

3

216 221 de magische taart

PREMISSE:

De strijd om het bestaan heeft mensen geleerd de wereld te zien als een statische taart. Als iemand een groter stuk taart krijgt, krijgt een ander automatisch een kleiner stuk. Een bepaalde familie of stad kan floreren, maar de mensheid als geheel gaat niet meer produceren dan nu. Traditionele religies als het christendom en de islam zochten dus manieren om de problemen van de mensheid op te lossen met wat er was, ofwel door de bestaande taart anders te verdelen, of door de mensheid en eeuwig taartfestijn in de hemel voor te spiegelen. (216)

Het moderne leven is daarentegen gebaseerd op het rotsvaste geloof dat economische groei niet alleen mogelijk is, maar ook absoluut essentieel

PREMISSE: groei is absoluut noodzakelijk en essentieel

Moderne politici en economen beweren dat groei cruciaal is om 3 redenen: (216)

  1. Als we meer produceren kunnen we meer consumeren, onze levensstandaard stijgt en we krijgen volgens dit verhaal een gelukkiger leven.
  2. Zolang de mensheid zich vermenigvuldigt, is economische groei alleen al nodig om te blijven waar we nu zijn.
  3. Als je geen zin hebt in lastige keuzes, ontevredenheid en geweld, heb je een grotere taart nodig.

PREMISSE JST : verdeling is absoluut noodzakelijk en essentieel

Het moderne leven heeft “meer spullen” uitgeroepen tot een panacee voor bijna alle publieke en private problemen, van religieus fundamentalisme en dictaturen in derdewereldlanden tot stukgelopen huwelijken (217)

Economische groei is dus het onmisbare raakpunten geworden waar bijna alle modernere religies, ideologieën en bewegingen samenkomen. De Sovjet-Unie was met haar megalomane 5 jaren plannen net zo geobsedeerd door groei als de meest kapitalistische Amerikaanse uitzuigers. (27) Tegenwoordig kunnen hervormingsgezinden, hindoes, vrome moslims, Japanse nationalisten en Chinese communisten allemaal heel verschillende waarden en dromen nastreven, maar ze geloven inmiddels allemaal dat economische groei de sleutel is tot het verwezenlijken van hun afzonderlijke doelen.

In Singapore wordt de groeigedachte nog verder doorgevoerd en zijn de ministersalarissen gekoppeld aan het bruto nationaal product. Deze obsessie met groei lijkt misschien logisch, maar dat is alleen zo omdat we in de moderne wereld wonen.

PREMISSE: het geloof in groei kan een religie genoemd worden (218)

Het zou niet eens zo gek zijn om het geloof in groei een religie te noemen, omdat inmiddels gedacht wordt dat het veel, zo niet al onze ethische dilemma’s kan oplossen.

Het credo “meer spullen” spoort individuen, bedrijven en regeringen aan tot het veronachtzamen van alles wat de economische groei kan remmen, zoals het in stand houden van sociale gelijkheid, het garanderen van ecologische harmonie of het eren van onze vader en moeder.

Als de economische groei vereist dat onze familiebanden losser worden, dat mensen vaker ver bij hun ouders uit de buurt wonen en dat we thuiszorg importeren vanaf de andere kant van de wereld, dan moet dat maar. (219) maar is economische groei belangrijker dan familiebanden? Op het moment dat het vrijemarktkapitalisme de vrijheid neemt om tot dergelijke ethische oordelen te komen, overschrijdt hij de grens tussen het land van de wetenschap en het land van de religie.

In tegenstelling tot anderen religies, die ons geluk uitstellen tot na de dood, belooft het kapitalisme wonderen op aarde en maakt hij soms zelfs waar.

Het kapitalisme heeft wel degelijk een belangrijke bijdrage aan de mondiale harmonie geleverd door mensen aan te sporen de economie niet meer te zien als een nulsomspel, maar als een win-win situatie. (220) Deze aanpak, waarbij het mes aan twee kanten snijdt, heeft veel meer mondiale harmonie gebracht dan eeuwen van christelijk gepreek over het liefhebben van naasten in het toekeren van de andere wang.

Aan dit geloof in de alles omvattende waarde van groei ontleent het kapitalisme zijn eerste en belangrijkste gebod:

PREMISSE: gij zult uw winsten investeren in verdere groei

Tegenwoordig gebruiken vrome kapitalisten hun winst om nieuwe werknemers in dienst te nemen, de fabriek uit te breiden of een nieuw product te ontwikkelen. Uit de winsten van al die activiteiten kunnen de ondernemers hun leningen met rente terugbetalen. Nu hebben we niet alleen meer tarwe, huizen olie en wapens, maar ook nog eens meer geld, dat de banken en fondsen wederom kunnen uitlenen. Dit wiel zal altijd blijven draaien, volgens het kapitalisme althans. Pre moderne spellen, zoals het schaakspel, gingen uit van een stagnerende economie. Maar veel moderne bordspellen en computerspelletjes (zoals kolonisten van Catan) draaien wel om investeringen in groei.

4

222 227 het arksyndroom

PREMISSE: er zijn 3 soorten hulpbronnen: grondstoffen, energie en kennis

Maar kan de economie echt eeuwig blijven groeien? Raken op een gegeven moment de grondstoffen niet op, zodat alles ophoudt? Om eeuwige groei te garanderen, moeten we op de een of andere manier een onuitputtelijke bron van grondstoffen vinden. Een oplossing is het verkennen en veroveren van nieuwe landen. Uiteindelijk bleek de wetenschap de oplossing. Bij dieren kunnen hulpbronnen niet groeien. Maar de mensen economie kan wel groeien, omdat mensen nieuwe grondstoffen en energiebronnen kunnen ontdekken.

Bij het traditionele beeld van de wereld als een stad waarvan de grootte vastligt, wordt ervan uitgegaan dat er maar twee soorten hulpbronnen in de wereld zijn: grondstoffen en energie.

Maar in werkelijkheid zijn er drie soorten hulpbronnen:

Kennis is een groeiende hulp bronnen: hoe meer je gebruikt, des te meer je hebt. Als je de hoeveelheid kennis vergroot, kan dat zelfs meer grondstoffen en energie opleveren. (222) De grootste wetenschappelijke ontdekking was de ontdekking van de onwetendheid. (223) Generatie na generatie hielp de wetenschap de mens nieuwe energiebronnen te vinden, nieuwe soorten grondstoffen, betere apparatuur en nieuwe productiemethoden. We vertrouw(d)en erop dat nanotechnologie, genetische modificatie en kunstmatige intelligentie de productie wederom radicaal zullen vernieuwen en dat er compleet nieuwe afdelingen zullen ontstaan in onze alsmaar uitbreidende supermarkten.

Wetenschappelijke vooruitgang en economische groei vinden plaats in een kwetsbare biosfeer en naarmate ze verder opstomen, destabiliserende de schokgolven het milieu (zie ook: de donut economie)
We kunnen dit gevaar verkleinen door het tempo van vooruitgang en groei te vertragen. Maar aanhangers van groei zijn ten enenmale gekant tegen zulke ketterse ideeën. Volgens hen moeten we steeds harder gaan hollen. Als onze ontdekkingen het milieu destabiliseren en de mensheid bedreigen, dan moeten we iets ontdekken wat ons kan beschermen. (224) Beijing is nu al zo vervuild dat mensen liever niet buiten komen en rijke Chinezen duizenden dollars besteden aan luchtzuiveringssystemen voor binnenshuis. De superrijken bouwen zelfs beschermde overkappingen over hun tuinen.

De mens loopt inmiddels twee wedlopen tegelijk. Aan de ene kant voelen ons gedwongen het tempo van wetenschappelijke vooruitgang en economische groei op te voeren. Aan de andere kant moeten we het ecologische armageddon minstens één stap voor blijven. Het gegoochel met die twee wedlopen wordt met het jaar moeilijker, omdat elke stap die de inwoners van sloppenwijken in Delhi dichterbij de Amerikaanse droom brengt tegelijk onze planeet dichter naar de afgrond duwt.

Er is echter geen natuurwet die succes voor de toekomst garandeert. Wie weet of de wetenschap altijd in staat zal zijn om aan de ene kant de economie aan de gang te houden en aan de andere kant te zorgen dat het milieu niet overkookt. En aangezien het tempo alsmaar sneller wordt, worden de fouten marges steeds kleiner. (225)

En dan is er nog de zorg dat een ecologische Apocalyps verschillende consequenties kan hebben voor verschillende menselijke kasten. De geschiedenis is niet rechtvaardig. Als er rampen toeslaan, zijn de armen bijna altijd veel erger de dupe dan de rijken, zelfs als de rijken de tragedie hebben veroorzaakt.
Paradoxaal genoeg kan de enorme macht van de wetenschap het gevaar vergroten, omdat ze de rijken zelfgenoegzaam maakt.

Denk maar aan de uitstoot van broeikasgassen. De meeste wetenschappers en een stijgend aantal politici erkennen dat de aarde opwarmt en hoe groot het gevaar is maar het besef heeft nog geen enkele verandering in ons gedrag veroorzaakt. De meeste maatregelen zijn gemakshalve tot na 2030 uitgesteld. De huidige overheden kunnen we direct politieke punten halen met hun zogenaamd groene beleid, terwijl de hoge politieke prijs die betaald moet worden voor inperking van de uitstoot wordt nagelaten aan toekomstige regeringen.
Hoe rationeel is het om de toekomst van de mensheid op het spel te zetten, gewoon aan te nemen dat de wetenschappers van de toekomst een paar nog onbekende ontdekkingen zullen doen die de wereld gaan redden? Waarom willen ze zo’n gok nemen? Misschien omdat ze niet het gevoel hebben dat hun eigen toekomst op het spel staat. Zelfs als alles misgaat en de wetenschap het tij niet kan keren, kunnen techneuten altijd nog een geavanceerd soort ark van Noach bouwen voor de hoogste kasten, terwijl ze miljarden anderen laten verdrinken. (Film: Elysium 2013) Het geloof in deze geavanceerde arak is momenteel een van de grootste bedreigingen voor de toekomst van mensheid en milieu. (227)

5

227 230 de ratrace

Zelfs als we hard genoeg blijven lopen en zowel een economische vrije val als een wereldwijde milieuramp kunnen voorkomen, dan nog schept onze moordende tempo groter problemen. Op individueel niveau geeft het een hoog niveau van stress en spanningen. (227) Ondanks al onze prestaties voelen we constante druk om nog meer te doen en te produceren.
Op collectief niveau neemt deze ratrace de vorm aan van continu verandering. Vroeger hielden sociale en politieke systemen het eeuwen lang vol, maar tegenwoordig breekt elke generatie de oude wereld af om er een nieuwe voor in de plaats te bouwen.

De moderne wereld moet dus hard werken om te zorgen dat menselijke individuen en het menselijk collectief zich niet aan de race proberen te onttrekken, ondanks alle spanningen en chaos die hij oplevert. Daarom heeft de moderne wereldgroei uitgeroepen tot opperste waarde, waarvoor we alles moeten opofferen en alle mogelijke risico’s moeten nemen. Op individueel vlak worden we ertoe aangezet om continu ons inkomen en onze levensstandaard te verhogen.
Mensen zijn goed in hebzucht. Het grote probleem was het strikken van collectieve instanties, zoals staten en kerken, voor deze nieuwe deal. Duizenden jaren lang streefden mensen maatschappijen en na om individuele verlangens in te perken en er een zeker evenwicht in aan te brengen. Hebzucht was slecht. Menselijke collectieven vinden evenwicht nu veel griezeliger dan chaos en omdat hebzucht groei bevordert, is het iets goeds geworden. (Wall street: “Greed is good”)
de angsten en zorgen die daaruit voortvloeide werden grotendeels gestild door het vrijemarktkapitalisme, wat een van de redenen is waarom deze ideologie zo populair is geworden.

“ Geen zorgen, alles komt goed. Als de economie maar groeit, zal de onzichtbare hand van de markt overal voor zorgen”

Zo rechtvaardigde het kapitalisme een vraatzuchtige, chaotisch systeem dat met horten en stoten groeit zonder dat ook maar iemand precies begrijpt wat er gebeurt en waar we met zijn allen zo hard naartoe rennen.

Kritiek op het marktdenken staat tegenwoordig hoog op de intellectuele agenda. Maar onze kritiek op het kapitalisme moet ons niet blind maken voor de voor delen en verworvenheden ervan. Tot dusver is het een waanzinnig succes, als je het potentieel voor toekomstige milieurampen even weg denkt en als je succes afmeet aan de hand van productie en groei. De moderne deal beloofden dus ons meer macht dan ooit, en die belofte is ingelost. En de prijs daarvoor?

PREMISSE: In ruil voor macht in de moderne wereld moesten we inleveren op zingeving

De vraag is dus wat de moderne samenleving van de totale ineenstorting heeft gered. Het antwoord is dat de mensheid niet is gered door de wet van vraag en aanbod, maar door de opkomst van een revolutionaire nieuwe religie: het humanisme.