Hoofdstuk 8 : De tijdbom in het laboratorium

• 1. 1. 291 300 Hoofdstuk 8 De tijdbom in het laboratorium
     2. 300 309 wie zijn ik?
     3. 309 315 De zin van het leven

 

291 300 Hoofdstuk 8 De tijdbom in het laboratorium

In 2016 wordt de wereld gedomineerd door het liberale pakket van individualisme, mensenrechten, democratie en de vrije markt. Maar de wetenschap van de 21ste eeuw ondermijnt de fundamenten van de liberale orde. De wetenschap doet niet aan waardeoordelen, dus kan ze niet bepalen of het terecht is dat liberalen vrijheid hoger aanslaan dan gelijkheid en het individu hoger waarderen dan het collectief. Maar net als alle andere religies is het liberalisme niet alleen gebaseerd op abstracte ethische oordelen, maar ook op vermeende feitelijke beweringen. En die feitelijke beweringen houden gewoon geen stand na zorgvuldig wetenschappelijk onderzoek. (291)

Liberalen hebben zoveel waardering voor de individuele vrijheid omdat ze geloven dat mensen een vrije wil hebben. Volgens het liberalisme zijn de beslissingen van kiezers en klanten niet deterministisch of willekeurig. Onze vrije wil geeft het universum zin en aangezien buitenstaanders niet kunnen weten hoe jij het precies voelt of waarvoor je zult kiezen, kun je er niet op vertrouwen dat deze of gene Big Brother je belangen en verlangens kan behartigen.

Het idee dat mensen een vrije wil hebben is geen ethisch oordeel, doet zich voor als een feitelijke beschrijving van de wereld. Tussen 1800 en 1900 was homo sapiens net een mysterieuze zwarte doos waarvan de innerlijke werking onze pet te boven ging. Maar de afgelopen eeuw hebben wetenschappers de zwarte doos opengemaakt en daar ontdekte ze geen ziel, geen vrije wil en geen “zelf “, maar alleen genen, hormonen en neuronen die gehoorzamen aan de fysieke en chemische wetten die ook de rest van de realiteit beheersen. (JST: Zie voor een andere visie het boek “hersenbeest” van Marian Slob).

Wanneer iemand een mes trekt en iemand neer steekt, dan zeggen genetici en hersenwetenschappers:
“Dat deed hij door dit of dat elektronische processen in de hersenen, dat werd veroorzaakt door een specifieke genetische architectuur, die de weerslag vormt van oeroude evolutionaire noodzaken in combinatie met toevallige mutaties” (292)

Volgens onze meest actuele wetenschappelijke kennis hebben determinisme en toeval de hele taart onder elkaar verdeeld en is er letterlijk geen kruimeltje over voor “vrijheid“. Het heilige woord “vrijheid” is, (net als “ziel“), een holle term die geen enkele waarneembare betekenis heeft.

PREMISSE: De vrije wil bestaat alleen in de fantasieverhalen die wij mensen hebben verzonnen. (293)

(Harari is dus een determinist)

De laatste nagel aan de doodskist van de vrijheid wordt geleverd door de evolutietheorie. Als mensen vrij zijn, hoe kunnen ze dan gevormd zijn door natuurlijke selectie? Volgens de evolutietheorie zijn alle keuzes die dieren maken (over leefgebied, voedsel of partners) een weerspiegeling van hun genetische code.

Mensen schuiven dit soort wetenschappelijke verklaringen vaak terzijde met de woorden dat ze zich vrij vóélen en dat ze handelen vanuit hun eigen wensen en beslissingen. Dat is waar. Als we “vrije wil” beschouwen als het vermogen om vanuit onze verlangens te handelen, dan hebben mensen inderdaad een vrije wil en chimpansees, honden en papegaaien ook.
Maar de hamvraag is of dieren op kunnen kiezen wat die verlangens zijn. (LH: welke rol speelt kennis / inzicht?) Wat zorgde voor dat ik de ene A gemeenteraad zie volgen in plaats van de andere?
In het Centraal Station van mijn hersenen kan ik de ene redenering volgen als gevolg van deterministische processen of kan lukraak op de eerste de beste trein springen. Maar ik kies niet uit eigen “vrije wil” voor de gedachten die ertoe leiden dat ik voor de politieke keuze A of B ga stemmen.

Dit zijn geen hypothesen of filosofische speculatie. Met behulp van hersens kennis kunnen we tegenwoordig de verlangens en beslissingen van mensen al voorspellen voordat ze zich er zelf bewust van zijn. (JST oei-oei : Zie voor een andere visie het boek “hersenbeest” van Marian Slob)

De beslissing om het linker- dan wel het rechte knopje in te drukken weerspiegelt absoluut de eigen keuze van de proefpersoon. Het is alleen geen vrije keuze. Als een biochemische kettingreactie we het verlangen influistert om het rechte knopje in te drukken, heb ik het gevoel dat ik echt het rechte knopje in wil drukken. (LH: je kunt kiezen om het niet te doen)

Niettemin blijven mensen doorgaan over de vrije wil, omdat zelfs wetenschappers al te vaak blijven uitgaan van achterhaalde theologische concepten. Christelijke, islamitische en joodse theologen hebben eeuwenlang gedebatteerd over het verband tussen de ziel en de wil. Ze gingen ervan uit dat ieder mens een innerlijke essentie (de ziel) heeft die zijn ware zelf is. Daarnaast hielden ze vol dat dit zelf verschillende verlangens bezit, zoals het ook leren, voertuigen en huizen bezit. Ik kies mijn verlangens naar het schijnt dezelfde manier als ik mijn kleren kies mijn lot wordt bepaald door die keuzes.

Als we daarentegen accepteren dat er geen ziel is en dat mensen geen innerlijke essentie hebben die we het zelf noemen, is het ook niet meer zo logisch om te vragen hoe het zelf zijn verlangens kiest dat is net zoiets als aan een vrijgezel vragen hoe zijn vrouw haar kleding kiest. In werkelijkheid is er alleen een stroom van bewustzijn en in die stroom komen verlangens op en hebben ze weer weg, er is geen permanent zelf dat eigenaar is van die verlangens, dus is het een zinloze vraag of ik mijn verlangens uitkiest langs deterministische weg, of volstrekt willekeurig, of uit vrije wil.

Als ik echt de baas ben over mijn gedachten en beslissingen, kan ik dan besluiten om de komende 60 seconden helemaal nergens aan te denken? Probeer dat maar eens en kijk wat er gebeurt. (LH: meditatie! Dit kun je dus leren!) (295)

Twijfelen aan de vrije wil is niet alleen een filosofische oefening. Het heeft ook praktische implicaties. Als organismen inderdaad geen vrije wil hebben, impliceert dit dat we hun verlangens kunnen manipuleren en zelfs sturen door middel van drugs, genetische modificatie of rechtstreekse hersensstimulatie. Harari geeft hier als voorbeeld roboratten
experimenten met homo sapiens tonen aan dat mensen net als ratten gemanipuleerd kunnen worden en dat het mogelijk is om zelfs complexe gevoelens als liefde, woede, angst en depressie te creëren of te niet te doen door de juiste plekken in de menselijke hersenen te stimuleren. (297)
Harari geeft verschillende voorbeelden van transcraniële stimulatoren. {wiki} (298)

Als deze technologie geperfectioneerd kan worden of als er een andere methode wordt gevonden om de elektrische patronen in het brein te manipuleren, dat zou The kan betekenen voor mensen en hun samenleving? (299)
Het zou heel goed kunnen dat mensen de elektrische circuits in hun hersenen niet alleen gaan manipuleren om bedrijven te worden in het afschieten van terroristen, maar ook voor veel minder verheven liberale doeleinden, namelijk om efficiënter te kunnen studeren en werken, voor gebruik in games en hobby’s hem zich beter kunnen richten op dingen die ze ze op zekere moment interesseren, of dat nu wiskunde is profvoetbal. Als deze vormen van manipulatie gewoon worden, is het alleen wel zo dat de zogenaamde vrije wil van klanten gewoon het nieuwste product wordt dat je kunt kopen.

Zoals we verderop zullen zien is het idee dat je een uniek jezelf hebt en dat je je eigen authentieke verlangen dus kunt onderscheiden van vreemde stemmen alleen maar de zoveelste liberale mythe, die is ontmaskerd door recent wetenschappelijk onderzoek.

2

300 309 Wie zijn ik?

PREMISSE:

De wetenschap ondermijnt ondermijnt niet alleen het liberale geloof in de vrije wil, maar ook het geloof in individualisme. In-dividuen zijn on-deelbaar.
Het liberalisme slaat alleen ergens op als een echt zelf heb, want als ik meer dan éé authentieke stem heb, moet ik dan weten naar welke ik moet luisteren in het stemhokje, in de supermarkt en op de relatie markt? (300)

Het menselijke brein bestaat uit twee hersenhelften die met elkaar verbonden zijn door een dikke zenuw kabel. Elke hersenhelft bestuurde tegenovergestelde kant van het lichaam.
Er zijn ook emotionele en cognitieve verschillen tussen de twee hersenhelften, hoewel er geen scherp omlijnde verdeling is. Bij de meeste cognitieve activiteiten zijn beide hersenhelften betrokken, zij het niet in gelijke mate. In de meeste gevallen speelt de linkerhersenhelft bijvoorbeeld een belangrijkere rol bij de spraak en bij logische redenering, terwijl de rechterhersenhelft dominanter is bij het verwerken van ruimtelijke informatie.

Een experiment van Kahneman (“ koud water experiment”)xxx Eén baanbrekend experiment is uitgevoerd door Daniel Kahneman, die in 2002 de Nobelprijs voor Economie kreeg. Kahneman vroeg een groep vrijwilligers mee te doen aan een drievoudig experiment. In het ‘korte’ onderdeel van het experiment hielden de vrijwilligers een minuut lang hun hand in een bak water van i4°C, wat zo onaangenaam is dat het bijna pijnlijk wordt. Na zestig seconden mochten ze hun hand er weer uit halen. In het ‘lange’ onderdeel legden vrijwilligers hun andere hand in een andere bak water, eveneens met een temperatuur van i4°C. Maar na zestig seconden werd er stiekem warm water in de bak gepompt, waardoor de temperatuur ietsje steeg tot i5°C. Dertig seconden later mochten ze hun hand eruit halen. Sommige vrijwilligers deden eerst het ‘korte’ gedeelte, andere begonnen met het ‘lange’ onderdeel. In beide gevallen kwam exact zeven minuten na het afsluiten van beide onderdelen het derde, belangrijkste deel van het experiment. De vrijwilligers kregen te horen dat ze een van de twee onderdelen moesten herhalen. Ze mochten zelf kiezen welk deel. Maar liefst tachtig procent wilde liever het ‘lange’ experiment herhalen, omdat ze zich dat herinnerden als minder pijnlijk. xxx
is simpel, maar de implicaties ervan laten het liberale wereldbeeld scheuren op zijn grondvesten.

Het onthult het bestaan van minstens twee verschillende zelven in één persoon:
het ervarende zelf en het verhalende zelf. ((304) het bovenhalen van herinneringen, het vertellen van verhalen en het nemen van grote beslissingen vallen binnen het monopolie van een compleet andere instantie in ons binnenste: het verhalende zelf. Cruciaal hierbij is dat het verhalende zelf blind is voor de duur van iets geen belang hecht aan de uiteenlopende lengte van twee onderdelen.
Wanneer het verhalende zelf onze ervaringen evolueert, laat het de duur ervan links liggen en hanteert het de “piek eind regel”. Dit heeft een verstrekkende impact op al onze praktische beslissingen.
De belangrijkste keuzes van ons leven (onze keuze voor een paar mark, beroep, huis op vakantie) worden genomen door ons verhalende zelf.
In werkelijkheid zijn het er varende zelf en het verhalende zelf geen totaal gescheiden entiteiten, maar zijn ze nauw met elkaar verweven. Het verhalende zelf gebruikt onze ervaringen als belangrijke (maar niet de enige) ruwe grondstoffen voor zijn verhalen.
De verschillende betekenissen die het verhalende zelf bijvoorbeeld toedicht bij honger creëren totaal verschillende ervaringen voor situaties als het vasten, nuchter blijven voor een medische ingreep of niet eten omdat we geen geld hebben. (308)
Toch identificeren de meesten van ons zich met hun verhalende zelf. Als we “ik” zeggen, bedoelen we het verhaal in ons hoofd, niet de stortvloed van ervaringen die we continu ondergaan.

We identificeren ons met het innerlijksysteem dat de bizarre chaos van het leven omvormt tot logisch aandoende verhalen. Het maakt niet uit dat de plot vol leugens en gaten zit en dat die constant herschreven wordt, zodat het verhaal van vandaag totaal eens tegenspraak kan zijn met dat van gisteren. Het belangrijkste is dat altijd het gevoel houden dat we van de wieg tot het graf één onveranderlijke identiteit hebben. (309)

3

309 315 De zin van het leven

Wat gebeurt er als de verhaaltjes die ons verhalende zelf ons voorspiegelt ernstig leed toebrengen aan onszelf of de mensen om ons heen?

Jorge Luis Borges (“Un problema” 1969) schetst 3 mogelijkheden bij het verhaal van Don Quichotte die een imaginaire wereld voor zichzelf heeft gecreëerd waarin hij een held is. In werkelijkheid vecht hij tegen windmolens: (309)

1. Er gebeurt niet veel. Waanideeën zijn zo sterk dat iemand het verschil niet zien tussen een moord of een imaginaire moord.
2. Hij gaat zo van zichzelf gruwen dat zijn waan wereld instort.
3. Hij klampt zich vast aan een fantasiewereld.

In de politiek heet dit laatste het “onze jongens zijn niet voor niets gestorven” syndroom. (310)

Een invalide soldaat die zijn mening kwijt is het liever tegen zichzelf dat hij zich heeft opgeofferd voor de glorie van de eeuwige natie dan dat hij zijn mening kwijt is omdat hij zo stom is geweest om egoïstische politici te geloven. Het is makkelijker om te leven met fantasie, want de fantasie geeft ellende zin. (312)

Ons verhalende zelf blijft liever leiden, nu en in de toekomst, dan moeten moeten geven dat alle leed dat al geleden hebben totaal zinloos was. Als er uiteindelijk toch korte metten wil maken met vroegere vergissingen, moet ons verhalende zelf een of andere plotwending verzinnen die deze vergissingen nog enige betekenis kan verlenen. (313)

Wat is dan, als puntje bij paaltje komt, de zin van het leven? (314) Het liberalisme blijft erbij dat we niet moeten verwachten dat een of andere externe entiteit ons een kant-en-klare zin van het leven geeft.
Nee, iedere individuele kiezer, klant en kijker moet zijn of haar eigen vrije wil gebruiken om een en ander van betekenis te voorzien, en dan gaat het niet alleen om zijn of haar eigen leven, maar om het hele universum.

De biowetenschappen ondermijnen het liberalisme echter en voeren aan dat het vrije individu alleen maar een fictief verhaaltje is dat in elkaar is gebrouwen door een verzameling biochemische algoritmen.

Twijfel aan het bestaan van de vrije wil en het individu is natuurlijk niets nieuws. Meer dan 2000 jaar geleden opperden denkers in China, India en Griekenland al dat het individuele zelf een illusie is.

PREMISSE: Mensen zijn meesters op het gebied van cognitieve resonantie

Cognitieve resonantie = de onaangename spanning die iemand ervaart bij tegenstrijdige overtuigingen, ideeën of opvattingen of als er wordt vastgesteld dat diegene in strijd met de eigen overtuigingskracht handelt.

Zodra deze ketterse wetenschappelijke inzichten zich zullen vertalen naar alledaagse technieken, doodnormale activiteiten en economische structuren, zal dit dubbelspel echter steeds moeilijker vol te houden zijn en zullen wij (of onze erfgenamen) waarschijnlijk een gloednieuwe pakket aan religieuze geloofsopvattingen en politieke instituties nodig hebben. (315)

Nog even en we worden geconfronteerd met een stortvloed aan extreem nuttige apparaten, werktuigen en structuren die geen rekening houden met de vrije wil van individuele mensen. Zullen de democratie, de vrije markt en de mensenrechten die vloedgolf overleven?